Entelektüel mülkiyet hakları

Veri sahipliği konusu

Verinin entelektüel mülkiyet hakkını elinde tutan kişi verinin sahibidir. Veri sahipliği konusu çoğunlukla yanlış anlaşılmakta ya da anlaşılamamaktadır. Verinin sahibinin net olarak tanımlanması gereken belge ise fon sağlayıcı ya da üniversiteler tarafından geliştirilecek olan veri yönetim politikalarıdır.

Üniversitelerin veri yönetim politikaları incelendiğinde veri sahipliği konusu genel olarak aşağıdaki maddeler ile özetlenebilir [1]:

• Üniversite çalışanlarının ürettiği verinin sahibi üniversite ya da fon sağlayıcı
• Veri ile ilgili haklar fon sağlayıcı dışındaki üçüncü kişilere aktarılmamalı
• Öğrencilerin ürettikleri verilerin sahibi üniversite değil (üniversitede çalışmıyorsa, üniversite kaynakları kullanmadıysa)
• Sponsorlu araştırmalarda durum farklı
• Birden çok partneri olan araştırmalarda birden çok organizasyon verinin sahibi konumunda

Fon sağlayıcı kurum ya da kuruluşların desteği ile üretilmiş verilerin sahipliği konusunda temel felsefe, kamu desteğiyle fonlanan araştırma verilerinin kamuya ait olduğudur. Birleşik Krallık’taki birçok fon sağlayıcı için geçerli olan “Concordat on Open Research Data” Birleşik Krallık’ta üretilen ve sağlanan verilerin yasal, etik vb. konular dikkate alınarak erişime açılacağını söylemektedir [2].

Önceki adı Research Councils UK olan UK Research and Innovation’ın, veri politikaları ile ilgili olarak belirlediği ortak prensipler şöyledir [3]:

• Araştırma verileri için yasal, etik ya da ticari sınırlamalar olabilir.
• Araştırma sürecinin uygunsuz veri paylaşımından zarar görmemesi için araştırma kuruluşlarının politika ve uygulamaları, bunların araştırmanın tüm aşamalarında dikkate alınmasını sağlamalıdır.
• Fon sağlayıcı kurum araştırmacılara araştırma sonuçlarını yayımlamaya izin verecek sınırlı bir süre için verinin erişimine ambargo koyabilir. Bu süre fon sağlayıcının tanımına uygun olacak şekilde araştırma disiplinine göre farklılık gösterebilir.
• Veriyi üreten, koruyan ve paylaşan araştırmacıların entelektüel katkısının tanınması için, araştırma verilerinin kullanıcıları veri kaynaklarını belirtmeli ve erişim şartlarına ve koşullarına bağlı kalmalıdırlar.

Son maddeden de açıkça anlaşılabileceği gibi, veri sahipliği konusu veri için seçilecek lisans ile de ilgilidir.

Paylaşılan veriler neden lisanslanmalı?

Verilerin paylaşımını zorunlu kılan fon sağlayıcıların, dergilerin ve üniversitelerin sayısı giderek artmaktadır Diğer yayın türlerinde olduğu gibi veri yayınlanırken de lisanslanması gerekmektedir. Verilerin çoğunlukla telif hakkına tabi olmaması, uygun bir lisans ile lisanslanmasını daha da önemli hale getirmektedir. Seçilen lisans türüne göre paylaşılan verinin diğer kişiler tarafından yeniden kullanım koşulları tanımlanmış olur. Aynı zamanda bir başkası tarafından üretilmiş ve kullanılmak istenen verilerin de nasıl kullanılabileceği lisansından anlaşılabilmektedir. Lisans türüne bağlı olarak veri tamamen açık olabileceği gibi oldukça kısıtlı bir kullanıma da sunulabilir. Lisans, hak sahibi için yasal bir dayanak sağlaması açısından önem taşımaktadır [4, 5, 6].

Veriler için uygun lisanslar

Verilerin lisanslanması için en yaygın olarak Creative Commons (CC) lisansları kullanılmaktadır. CC lisansları sadece veriler değil tüm içerik türlerininin paylaşımında kullanılabilmektedir. CC ile ilgili genel bilgi edinilebilecek Türkçe altyazılı 3 dakikalık bir video mevcuttur [7].

Veriler için CC lisanslarından CC0 lisansı önerilmektedir, ancak bu lisans kurumsal politika, yönetsel gereklilikler gibi sebeplerle kullanılamıyorsa, diğer CC lisanslarından biri kullanılmalıdır. Zenodo, Dryad, Figshare gibi büyük çaplı veri arşivlerinde CC lisansları kullanılmaktadır [1]. Dryad üzerinden paylaşılan tüm verilere Şekil 1’deki örnek üzerinden de görülebileceği gibi CC0 lisansı uygulanmaktadır [8].

CC0 lisansı paylaşılan verinin tüm haklarından feragat edildiği ve söz konusu verilerin kamu malı ilan edildiği anlamına gelmektedir. Diğer CC lisansları ve özellikleri veri paylaşımı özelinde aşağıda anlatılmıştır [10].

“Atıf” lisansı olarak bilinen bu lisans, verilerin atıf yapmak şartıyla kullanımını mümkün kılmaktadır. Verilerin daha çok kullanımına ve yayılmasına olanak verdiği için önerilmektedir.

“Atıf – Aynı Lisansla Paylaş” adlı bu lisans, kullanılan verilerin ya da bu veriler kullanılarak üretilen diğer verilerin de aynı lisans ile paylaşılması koşulunu koymaktadır.

“Atıf – Türetilemez” lisansı ticari amaçlı kullanım da dahil olmak üzere atıf yapmak ve verilerin uyarlanmış halini paylaşmamak şartıyla verilerin herhangi bir amaçla kullanımına izin verir .

“Atıf – Gayri Ticari” lisansı ticari olmamak şartıyla verinin kullanımına izin vermektedir. Ayrıca, veriye atıf yapılmasını gerektiren bu lisans, aynı lisans ile paylaşımı zorunlu kılmaz.

“Atıf – Gayri Ticari – Aynı Lisansla Paylaş” adlı bu lisans ticari amaçlı kullanıma ve atıf vermeden kullanıma izin vermez. Ayrıca, verinin aynı lisans ile paylaşımını gerektirir.

“Atıf – Gayri Ticari – Türetilemez” lisansı en kısıtlayıcı lisanstır. Veriler kullanılarak yeni bir veri setinin ortaya çıkarılmasına izin vermez. Atıf yapılmasını gerektirir, ticari kullanıma izin vermez.

Tüm CC lisanslarındaki ortak nokta Veriyi duyurma ve veri atıfı başlığı altında anlatıldığı gibi veriye atıf yapılmasının zorunlu kılınmasıdır.

Open Knowledge International [11] girişiminin bir projesi olan, açık içerik ve açık veri üzerine çalışılan Open Definition [12] tarafından veri/veri tabanı kullanımına yönelik Open Data Commons (ODC) lisansları geliştirilmiştir [13, 14]. Üç ODC lisansından CC0 lisansına karşılık geleni PDDL, CC BY lisansına karşılık geleni ODC-BY ve CC BY-SA lisansına karşılık geleni ise ODC-ODbL’dir [14]. Şekil 1’de CC0 ikonunun yanında görülen ikon ODC lisanslarından biridir.

Lisans seçimine karar verirken…

Hangi CC lisansının seçileceğine karar vermek için Şekil 2’deki iki soruya cevap vermek yeterli olmakta, yapılan seçimler doğrultusunda uygun lisans belirlenmektedir [15]. Ayrıca, Creative Commons henüz beta sürümünde olan bir lisans seçim aracı da sunmaktadır [16].

Veriye ek olarak yazılımları da işin içine katan ve daha geniş lisans seçenekleri sunarak uygun lisansa karar verme konusunda yadımcı olan “License Selector” aracı da lisans seçimi konusunda kullanılabilmektedir [17]. Bu araç, belli sorulara verilecek cevaplara göre uygun lisansları sunmaktadır.

Veri için sorulan sorular [17]:

1. Veri ise telif hakkı ve ilgili diğer haklar kapsamında mı?
2. Veri telif hakkı ve ilgili diğer haklar kapsamında ise veri setinde ve ilgili tüm kısımlarında bu hakkın size ait olup olmadığı soruluyor.
3. Eğer tüm haklar sizde değilse verinin tüm haklarından feragat edeceğiniz “Public Domain – PD” türü CC0 ve PDDL gibi herhangi bir lisansı kullanabileceğiniz belirtiliyor.
4. Eğer tüm haklar sizdeyse sorulan bir başka soru verilerin türetilmesine izin verip verilmeyeceği.
5. Veri türetilmesine izin verilmiyorsa, ticari kullanıma izin verilip verilmeyeceğine göre lisans önerileri sunuluyor.
6. Veri türetilmesine izin veriliyorsa, türetilen verilerin paylaşımı için orijinal verinin lisansına uygun bir lisans kullanımı istenip istenmeyeceği soruluyor.
7. Türetilen verinin paylaşılmasında orijinal verinin lisansına uygun bir lisans kullanılması şartı varsa, son soru olarak ticari kullanıma izin verilip verilmeyeceği soruluyor ve verilen cevaba göre kullanılabilecek lisanslar listeleniyor.
8. Türetilen verinin paylaşılmasında orijinal verinin lisansına uygun bir lisans kullanılması şartı yoksa, öncelikle ticari kullanıma izin verilip verilmeyeceği, eğer ticari kulanıma izin verilecekse veriye atıf yapmanın gerekip gerekmeyeceği soruluyor. Ortaya çıkacak üç farklı durum için uygun olan lisanslar öneriliyor.

Yazılım için sorulan sorular [17]:

1. Varolan bir yazılıma dayanmakta mı, orijinal bir çalışma mı?
2. Varolan bir yazılıma dayanıyorsa Şekil 3’te yer alan lisanslar önerilmekte ve bunlardan seçilecek olana/olanlara göre ek bazı sorular sorulmaktadır.
3. Yazılım eğer orijinal ise yazılımı modifiye edecek diğer kişilerin uygun bir lisans ile paylaşımlarının istenip istenmeyeceği sorulmaktadır.
4. Eğer istenmeyeceği belirtilirse uygun olan lisans türleri sunuluyor. Eğer isteneceği belirtilirse kodun doğrudan çalıştırılabilir mi olacağı yoksa kütüphane lisansı mı verileceği soruluyor. Verilecek cevaba göre kullanılabilecek lisans önerileri sunuluyor.

Veri kullanım sözleşmeleri

Kullanım şartları ile ilgili olarak, yukarıda bahsedilen lisanslar yeterli olmuyorsa veri kullanım sözleşmeleri de yapılabilir. Veri kullanım sözleşmeleri veri sahibi ile son kullanıcı arasında yapılan bir sözleşmedir. Bu sözleşmede verinin paylaşımına ilişkin yasa konular, veri sahipliği, veri gizliliği, verinin anonimleştirilmesi, ambargo süresi, veri atıfı, verinin hangi amaçlarla kullanılabileceğine ilişkin bilgiler yer almaktadır [18].

Veri yönetim politikalarında lisanslama konusu

Zorunlu tutulan ya da önerilen lisanslara ve lisans türlerine veri yönetim politikalarında mutlaka yer verilmesi gerekir. Önemli fon sağlayıcılar ve yagın olarak bilinen üniversitelerin veri politikalarında veri için kullanılacak lisanslarla ilgili ifadelerin açık olduğu görülmektedier. 2017 yılı itibariyle tüm Ufuk 2020 projelerinde açık lisans kullanımı önerilmekte ve CC lisanslarından CC0 ve CC BY lisansları örnek gösterilmektedir [19]. Wellcome Trust [20] ve Gates Vakfı [21] gibi bir çok fon sağlayıcı CC0 ve CC BY lisanslarının kullanımını zorunlu kılmaktadır. University College London (UCL) veri yönetim politikasında önerilen veri lisansı CC0’dır [22].

Kaynakça

[1] TÜBİTAK ULAKBİM. (2017). Araştırma verilerinin yönetimi eğitim programı (2. gün sabah oturumu, 41. dk itibariyle): Veri kullanımı ve paylaşımınında yasal ve etik konular.

[2] UK Research and Innovation. (2016). Concordat on Open Research Data. Erişim adresi: https://www.ukri.org/wp-content/uploads/2020/10/UKRI-020920-ConcordatonOpenResearchData.pdf

[3] UK Research and Innovation. (2019). Making your reserach data open, Common principles on data policy. Erişim adresi: https://www.ukri.org/manage-your-award/publishing-your-research-findings/making-your-research-data-open/

[4] NYU Libraries. (2019). Data management planning: Code & Data licensing. Erişim adresi: https://guides.nyu.edu/data_management/data-licensing

[5] Briney, K. (2019). Copyright & research data. University of Wisconsin-Milwaukee. Erişim adresi: https://ndownloader.figshare.com/files/4849627

[6] Ball, A. (2014). How to license research data. Erişim adresi: https://www.dcc.ac.uk/guidance/how-guides/license-research-data

[7] Creative Commoms (2016). Creative Commons remix (Türkçe altyazı çev. A. Talayhan ve K. Can) [Video] . Erişim adresi: https://vimeo.com/151666798

[8] DRYAD. (2019). Frequently asked questions, Why does Dryad use Creative Commons Zero. Erişim adresi: https://datadryad.org/pages/faq

[9] Taylor, M. ve başk. (2019). Cardiac and skeletal muscle effects in the randomized HOPE-Duchenne trial [Veri seti]. Dryad Digital Repository. https://doi.org/10.5061/dryad.7651036

[10] Creative Commons. (2019). Lisanslar hakkında. Erişim adresi: https://creativecommons.org/licenses/?lang=tr

[11] Open Knowledge International. (2019). Erişim adresi: https://okfn.org/

[12] Open Definition. (2019). The Open Definition. Erişim adresi: https://opendefinition.org/

[13] Open Data Commons. (2019). Licences. Erişim adresi: https://opendatacommons.org/licenses/

[14] Open Definition. (2019). Corformant licences. Erişim adresi: http://opendefinition.org/licenses/

[15] Creative Commons. (2019). CC lisansını seç. Erişim adresi: https://creativecommons.org/choose/?lang=tr

[16] CC Chooser (2021). Licence chooser. Erişim adresi: https://chooser-beta.creativecommons.org/

[17] Licence Selector. (2019). Erişim adresi: https://ufal.github.io/public-license-selector/

[18] Radbound University. (2019). Research data management: Licences and data use agreements. Erişim adresi: https://www.ru.nl/rdm/vm/licenses-data-use-agreements/

[19] European Research Council. (2017). Guidelines on implementation of open access to scientific publications and research data (Sürüm 1.1). Erişim adresi: http://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/other/hi/oa-pilot/h2020-hi-erc-oa-guide_en.pdf

[20] Wellcome Open Research. (2019). Data guidelines. Erişim adresi: https://wellcomeopenresearch.org/for-authors/data-guidelines

[21] Gates Open Research. (2019). Policies. Erişim adresi: https://gatesopenresearch.org/about/policies#dataavail

[22] UCL Research Information and IT Services Group. (2018). UCL Research Data Policy (Sürüm 5.7). Erişim adresi: https://www.ucl.ac.uk/isd/sites/isd/files/uclresearchdatapolicy_2018.pdf