Bilimsel araştırmaların sürdürülebilmesi için araştırmacılar ve bu araştırmacıların oluşturduğu araştırma topluluklarının sorumlu araştırma ve yenilik ilkelerinin farkında olmaları ve bilimsel çalışmalarında bu ilkelere uygun davranmaları önemlidir. Şekil 1'de bir araştırmanın fikir aşamasından topluma ulaştırılması aşamasına kadar geçirdiği süreç gösterilmektedir. Bu sürecin her bir adımında sorumlu araştırma ilkelerinin uygulanması ortaya çıkan bilimsel çıktıların kalitesinin artmasını, bilimsel ilkelere uygun olmasını ve bilimsel gelişime katkı verecek sonuçlara ulaşılmasını sağlayacaktır. 

Bilimsel araştırma süreci

Şekil 1. Bilimsel araştırma süreci [1]

Bilimsel araştırma sürecini işletirken yukarıda belirtilen bilimsel yöntemin adımlarını takip etmek araştırmanın nesnelliğini, kalitesini ve bütünlüğünü temin etse de bir dizi psikolojik, sosyal, ekonomik, politik ve kurumsal etki araştırma sürecini baltalayabilir veya bozabilir. Aşağıda belirtilen etki ve eğilimlerin bilimsel araştırmanın doğasına zarar verebileceği dikkate alınmalı ve politikalar bu doğrultuda belirlenmelidir [1]:

  • Yayınlama baskısı: Günümüzde bilimsel araştırmanın doğasına en büyük zarar veren gerçekliklerden biri araştırmacıların fon alabilmek veya atama yükselmelerden yararlanabilmek için belirli sayıda makale yayınlamak zorunda olmalarıdır. Bilimsel disiplin farklılıkları dikkate alınmaksızın, alanların bilimsel çıktı üretim özellikleri veya coğrafi farklılıklar gözardı edilerek ve hatta bilimsel içeriğin kalitesinin değil sayısının önemsendiği bilim politikaları araştırmaların yapısını bozmakta ve bilimsel gelişmeye engel olmaktadır. Bu sebeple sorumlu araştırma ortamını sağlayacak en önemli gelişme yayınlama baskısı yerine kaliteli içerik üretimini teşvik etmek olacaktır. 
  • Kariyercilik: Araştırma bir hobi veya boş zaman aktivitesi değildir. Bu oldukça zor bir kariyer yoludur ve bu yolda kariyer gelişimi genellikle yayınlar, hibeler, fikri mülkiyet, yükselmeler, ödüller veya tanınma gibi birçok farklı kanaldan sağlanır. Araştırmalarda kariyer arzusu bazı durumlarda özveri ve sıkı çalışmaya ilham verebilirken bazılarında çeşitli hedeflere ulaşmak için etik ve dürüstlük standartlarını ihlal etmeye yönlendirebilir. Bu sebeple sorumlu araştırma politikalarında bu gibi ihlallere yer bırakmayacak tanımlamaların yapılması oldukça önemlidir. 
  • Çıkar çatışması: Maddi veya başka türlü çıkar çatışmaları bilimsel yöntemin hemen hemen tüm aşamalarında güvenilirliği ve nesnel yargıyı zayıflatabilir. Bu sebeple sorumlu araştırma politikalarında çıkar çatışmasına yer verilmesi ve çıkar çatışması durumunda yapılması gerekenlere yer verilmelidir. 
  • Fikri mülkiyet çıkarları: Özel veya kamu sektöründeki araştırmacılar sıklıkla patentler veya telif hakları gibi fikri mülkiyet hakları ararlar. Bu hakları güvence altına almak için araştırmacılar etik standartları ihlal etme yolunu seçebilirler. Bu sebeple çıkar çatışması yaratabilecek fikri mülkiyeti güvence altına almaya yönelik girişimlerin kontrol altında tutulması sorumlu araştırma politikaları için önem arz etmektedir. 
  • Karmaşıklık: Araştırma projeleri çok sayıda paydaşın yer aldığı ve kontrolü oldukça güç olan karmaşık süreçlerdir. Bu karmaşıklık tek bir araştırmacının tüm süreçlere hakim olabilmesini olanaksız kılmaktadır. Ayrıca bu karmaşa sonucunda çeşitli iletişim sorunları da yaşanabilmektedir.  Bu sebeple araştırma süreçlerini kişilere değil dokümantasyona bağlı olarak yapılandırmak önemlidir. 
  • Uzaklık - mesafe: Bilimsel araştırmalar bazı durumlarda aralarında binlerce kilometre mesafe bulunan araştırma gruplarını bir araya getirir. Bu herhangi bir mekana bağlı olmama durumu bilimsel araştırmaların yönetimini zorlaştırabilir ve ortaya çıkan ürünlerin kalitesini düşürebilir. İşbirliği imkanlarının doğru tasarımı ve yeni nesil bilgi ve iletişim teknolojilerinin ortak çalışmalarda etkili kullanımı bu kaygıyı en aza indirecektir. 
  • Kendini kandırma (self-deception): Bilimsel araştırmalarda en önemli sorunlardan biri veri toplama, analiz ve araştırma tasarımı aşamalarını önemli ölçüde etkileyebilecek gözlemci yanlılığı sorunudur. Gözlemci yanlılığı bilimsel araştırmaların hatalı sonuçlar üretmesine sebebiyet verebilir. Bu sebeple bilimsel yöntemin adımları uygulanırken bu yanlılığın varlığını bilmek ve önlem almak, araştırmayı bu doğrultuda planlamak önemlidir. 
  • Siyasi ve sosyo-kültürel önyargı ve baskılar: Pek çok araştırma projesi bireysel silahlanma, küresel ısınma ve siyasi yönelim gibi tartışmalı toplumsal konulara dayanır ve bu konularda farklı baskı ve çıkar çatışmaları söz konusu olabilir. Baskı ve çıkar çatımaları da üretilen çıktıların kalitesini etkiler. Bilimsel araştırmaların doğal seyrinde ilerleyebilmesi için siyasi ve sosyo-kültürel önyargılardan arındırılabilmesi büyük önem taşımaktadır. 

Yukarıda sıralandığı gibi araştırmaların sorumlu bir çerçevede sunulabilmesi için pek çok unsura dikkat edilmeli ve araştırma süreçlerinde uygulanmalıdır. Bilimsel araştırmaların sorumlu yürütülmesi için gerekli unsurlar dokuz temel başlık altında toplanmıştır. Bunlar [2]:

  • İşbirliği: Günümüzde bilimsel araştırmalar büyük araştırma gruplarının birlikte çalışması sonucu üretilmektedir. Bu sebeple işbirliği yapan araştırmacıların potansiyel zorluklardan kaçınmak için çalışmanın daha başından net bir yönetim planı oluşturması esastır. Bu plan çalışmanın amacını, yönünü, katkıda bulunanların sorumluluklarını, araştırmanın sahiplik detaylarını ve yayın tekniğini içermelidir. Ekip üyeleri birbirine karşı açık olmalı ve ekip üyeleri arasında güçlü bir iletişim sağlanmalıdır [3].
  • Çıkar çatışmaları ve taahhütler: Araştırmacılar araştırma sonuçlarını raporlama, yayın yapma, yükselme alma, fon bulma gibi birbiriyle çakışan görevler yaptıklarında bir çıkar çatışması meydana gelebilir. Çıkar çatışması olumsuz bir unsur değildir ancak bu noktada tarafsızlığı doğrulamak önemlidir. Çıkar çatışmasının doğru yönetilmesi ve tarafsızlığın korunması sorumlu araştırma süreçlerinde büyük öneme sahiptir [4]. 
  • Veri toplama, yönetim, paylaşım ve veri sahipliği [5]: Araştırmaların en önemli unsurlarından biri araştırma verileridir ve bu verilerin toplanması, yönetilmesi, paylaşımı ve sahipliği konuları araştırmaların sürdürülebilirliği için hayati öneme sahiptir. Bu sebeple araştırma verilerinin etkin yönetiminin sağlanması sorumlu araştırma ekosistemini güçlendiren en önemli unsurlardan biridir.  
  • İnsan katılımcılı araştırmalarda koruma: İnsan katılımcılarla yapılan araştırmaların biyomedikal, davranışsal ve sosyal bilimlerdeki mevcut bilgi birikimini ilerletmede önemli bir yere sahip olduğu herkesçe bilinmektedir. Bu tür araştırmaların katılımcılarına ilişkin bilgiler hem yasa ve yönetmeliklerle hem de çeşitli standartlarla korunur. Sorumlu araştırma süreçlerinde bu yasa ve yönetmelikleri dikkate almak, etik ilkeleri takip etmek ve etik çerçeveyi korumak tüm araştırmacıların temel sorumluluklarından biridir [6]. 
  • Laboratuvar hayvanlarının refahını sağlama: Tarihsel olarak laboratuvar hayvanları araştırmaların gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Araştırma süreçlerinde laboratuvar hayvanlarının etik ve insancıl bakımının sağlanması önemlidir. Deney hayvanlarının bakımı süreçlerinde ihtiyaç duyulan etik davranış kılavuzları yaratılmalı ve prosedürler hazırlanmalıdır [7]. 
  • Danışmanlık: Daha az deneyimli bir araştırmacıya rehberlik etmek tüm bilim insanlarının profesyonel bir sorumluluğudur. Danışmanın temel amacı deneyimsiz araştırmacıyı bağımsız bir araştırmacıya dönüştürmek olmalıdır. Danışmanlık süreçlerinde ortak yazarlık, çalışma saatleri ve sorumluluk paylaşımı gibi konularda sorumlu davranış geliştirmek önemlidir [8]. 
  • Akran değerlendirmesi: Benzer konularda çalışan ve benzer bilimsel arkaplana sahip akranlardan elde edilen geri bildirimler bilimsel araştırma süreçlerinde oldukça değerlidir. Ancak bu süreçlerde çıkar çatışması (pozitif veya negatif), rekabet veya başka diğer sebeplerle aksama yaşanabilir. Sorumlu araştırmaların gerçekleştirilebilmesi için doğru işleyen bir akran değerlendirme sisteminin yaratılması gereklidir. Bunu sağlayabilmek için çeşitli düzenlemeler yapılmalı ve prosedürler hazırlanmalıdır [9].
  • Yayın pratikleri ve sorumlu yazarlık: Bilimsel araştırmaların raporlanması ve yazarlık konularında son yıllarda yaygın olarak görülen pek çok etik sorun bulunmaktadır. Hayalet ve onursal yazarlık gibi çeşitli türleri olan bu uygulamalar bilimsel araştırmaların güvenilirliğine gölge düşürmekte ve üretilen bilimsel çıktıların kalitelerinin düşmesine sebep olmaktadır. Sorumlu araştırma politikaları doğru yayın pratikleri ve yazarlık ilkeleri konusunda prosedürleri sunmalı ve aksi durumlarda yaşanabilecekler konusunda bilgi vermelidir [10]. 
  • Araştırma suistimali: Araştırma suistimali bir araştırmacının raporundaki verileri fabrikasyon üretmesi, tahrif etmesi veya intihal yapması ile ortaya çıkar. Suistimal tanımı sorumlu araştırma politikalarında doğru bir şekilde kavramsallaştırılmalı ve açıklanmalıdır. Yeterli bir delille kanıtlanan iddialar sonrasında suçlu bulunan araştırmacılar için alınacak aksiyonlar belirlenmeli (fonların kaybı, fon başvurularından men, unvan geri alma gibi) ve sorumlu araştırma politikalarında tanımlanmalıdır [11].

Bilimsel araştırmaların baş aktörü araştırmacılar ve araştırma toplulukları için sorumlu araştırma ilkelerini yaygınlaştırmak hem üretilen çıktıların kalitesini artıracak, hem de yeni işbirliği fırsatları yaratacaktır. Bu yüzden gerek kişisel gerekse araştırma topluluğu düzeyinde sorumlu araştırmayı içselleştirmek ve günlük bilimsel pratiklerde yaygınlaştırmak önemlidir. 

Kaynakça

[1] Shamoo, A.E. ve Resnik, D.B. (2003). Responsible conduct of research. Oxford University Press.

[2] American Psychological Association. (2008). Responsible conduct of research. https://www.apa.org/research/responsible

[3] American Psychological Association. (2008). Collaborative science. https://www.apa.org/research/responsible/collaborate

[4] American Psychological Association. (2008). Conflict of interests and committments. https://www.apa.org/research/responsible/conflicts

[5] TÜBİTAK ULAKBİM Açık Ders Platformu. (2021). Araştırma verilerinin yönetimi eğitimi. https://acikders.ulakbim.gov.tr/course/view.php?id=2 

[6] American Psychological Association. (2008). Human research protection. https://www.apa.org/research/responsible/human

[7] American Psychological Association. (2008). Lab animal welfare. https://www.apa.org/research/responsible/animal

[8] American Psychological Association. (2008). Responsible mentoring of researchers. https://www.apa.org/research/responsible/mentoring

[9] American Psychological Association. (2008). Peer-review. https://www.apa.org/research/responsible/peer

[10] American Psychological Association. (2008). Publication practices and responsible authorship. https://www.apa.org/research/responsible/publication

[11] American Psychological Association. (2008). Research misconduct. https://www.apa.org/research/responsible/misconduct

En son değiştirme: Pazar, 28 Kasım 2021, 10:52 PM