Atıf nedir? [1]

Sorumlu araştırma ve yenilik ilkeleri dikkate alınarak gerçekleştirilen araştırmalar sonucu çok çeşitli bilimsel çıktılar yayınlanır ve bu bilimsel çıktılar mevcut bilimsel bilgiye yaptığı katma değerle bilimin birikimli doğasına katkıda bulunur. Bilimsel bilginin araştırma çevrelerinde yayılması ve anlaşılmasını sağlayan en temel unsur atıflardır [2]. Atıfları akademik başarının içerisinde dondurulmuş ayak izlerine benzeten Cronin [3], araştırmacıların bu ayak izleri sayesinde bilimsel gerçekliklerin ortaya çıkarılabildiğini, daha önce o yoldan geçenler hakkında bilgi sahibi olunabildiğini ve yapılan çalışmalarla ilgili çok çeşitli ipuçları edinilebildiğini belirtmiştir. Atıflar sayesinde bilimsel deneyimler tekrarlanabilmekte ve bu deneyimler arasında ilişki kurulabilmektedir. Bu açıdan bakıldığında bilimsel araştırmalar için atıfların büyük bir öneme sahip olduğunu söylemek yanlış olmaz. 

Başlangıçta atıfların temel misyonu araştırmalar arasında ilişki kurmak ve bilimin birikimli doğasına katkıda bulunmakken yıllar geçtikçe araştırma değerlendirmelerinin en önemli araçlarından biri haline gelmiştir. Özellikle 60'lı yılların başında halen yaygın olarak kullanılan atıf dizinlerinin (SCIE, SSCI gibi) ortaya çıkması ve karar vericiler tarafından araştırma/cı değerlendirmelerinde kolaylıkla kullanılabilmesi atıfları önemli bir hedef haline getirmiştir. Yayınla ya da yok ol (publish or perish) anlayışının yaygınlaşmasıyla ortaya çıkan yayın sayısı artışı paralelinde atıf sayılarında devasa bir artışı da beraberinde getirmiştir. Gelecekte çok daha fazla yayın ve bağlantılı olarak çok daha fazla atıf beklenmektedir [4]. Bu durumda "sorumlu atıf" kavramı yaygınlaştırılmalıdır. 

Sorumlu atıf yapmayı doğru, eksiksiz ve önyargısız atıf yapma pratiği olarak tanımlayabiliriz. Günümüzde sayısal değerlendirme sistemleri sebebiyle rakibe atıf yapmama veya çalışma arkadaşına atıf yapma gibi etik dışı uygulamalarla karşılaşabiliyoruz. Öte yandan yayınların, akademisyenlerin veya dergilerin atıf sayısını yükseltmek için kurulan atıf çeteleri atıfların tamamen anlamını yitirmesine sebep oluyor. Yayın etiği komitesi COPE bu tür atıf manipülasyonlarını aşağıdaki şekilde gruplamıştır [5]: 

  • Yalnızca atıf sayısını artırmanın bir yolu olarak çok sayıda (aşırı) kendine atıf yapılması (yani kendine atıf oranının normalin üzerinde olması),
  • Yazarın bir araştırma makalesini yayınladığı dergiye, yalnızca derginin atıf sayısını artırmak amacıyla aşırı atıf yapması,
  • Onursal atıf olarak tanımlanabilecek atıflarla konuyla alakasız kişilere (dergi editörü, alanda önemli diğer isimler, potansiyel hakemler vb.) yayının kabulünü sağlamak için gereksiz ve fazla sayıda atıf yapılması.

Kendine atıfların problemleri olabileceğini belirten COPE aynı belgede istisnai durumları aşağıdaki gibi sıralamıştır: 

  • Yazar kendine atıfı için makul/meşru sebepler: Devamlılığı olan çalışmalarda kendine atıf yapmak normaldir ve aksi durumda kendinden intihal veya gereksiz/duplike yayın eleştirilerini de beraberinde getirebilir. Bu durumda kendine atıf yapmak normaldir ancak makale körleme hakemlik sisteminde yer alan bir dergiye gönderilecekse ilgili atıfları maskelemek tercih edilmelidir. 
  • Editör veya dergi tarafından talep edilen kendine atıflar için makul sebepler: Editörler ancak ve ancak çalışma gerçekten ilgiliyse referans ekleme talebinde bulunabilirler. Bu tavsiyenin uygulanıp uygulanmaması makale hakkındaki kararı değiştirmemelidir. Pek çok dergi editörünün dergi etki faktörünü bu şekilde manipüle ettiği bilinmektedir [6]. Bu gibi manipülasyonlar ortaya çıkarıldığında dergilerin itibarı zedelenmekte ve dizinlerden çıkarılmaktadırlar. 
  • Hakemler tarafından talep edilen kendine atıflar için makul sebepler: Hakemlerin çalışmalara hakem olarak atanmalarının sebebi ilgili konularda uzman olmalarıdır. Ancak yalnızca hakemler zoraki atıf tavsiyesi veremez. Tavsiye edilen yayınların konu ile ilgili olması gereklidir. Ancak yazarlara atıf eklemeleri dikte edilemez. 

Aşağıdaki videoda Güleda Doğan tarafından atıf konusunda genel bilgiler verilmekte ve atıfların bibliyometrik özellikleri açıklanmaktadır. Bir sonraki sayfada yazarların atıf yapma motivasyonları açıklanmaktadır. 

Video: TÜBİTAK tarafından desteklenen 115K440 numaralı "Türkçe Atıflar için İçerik Tabanlı Atıf Analizi Modeli Tasarımı" Projesi kapsamında gerçekleştirilen "Atıfların Değerlendirilmesinde Nicel ve Nitel Yaklaşımlar Çalıştayı"nda yapılan sunu


Kaynakça

[1] Bu bölümün büyük bölümü Doç. Dr. Zehra Taşkın'ın 2017 yılında tamamladığı doktora tezi temel alınarak hazırlanmıştır. 

[2] Teufel, S. (1999). Argumentative zoning: Information extraction from scientific text (Doktora Tezi). University of Edinburg.

[3] Cronin, B. (1981). The need for a theory of citing. Journal of Documentation, 37(1), 16-24.

[4] Taşkın, Z. (2021). Forecasting the future of library and information science and its sub-fields. Scientometrics, 126, 1527–1551. Doi: 10.1007/s11192-020-03800-2

[5] COPE Council. (2019). COPE Discussion Document: Citation Manipulation. https://publicationethics.org/resources/discussion-documents/citation-manipulation

[6] Taşkın, Z., Doğan, G., Kulczycki, E. & Zuccala, A.A. (2021). Self-citation patterns of journals indexed in the Journal Citation Reports. Journal of Informetrics, 15(4). Doi: 10.1016/j.joi.2021.101221

Last modified: Saturday, 22 October 2022, 4:12 PM