Elmas açık erişim hem yazarlar hem de okuyucular için ücretsiz olan açık erişim dergilerini ve platformlarını ifade eder [1]. Mart 2021'de gerçekleştirilen Elmas Açık Erişimli Dergiler Çalışması ile bilimsel topluluklar ve üniversitelerin gönüllü emeğiyle yayınlanan bu dergilerin bilimsel iletişim ekosisteminde çok büyük yeri olduğu ortaya çıkarıldı [2]. Bu ön çalışmada dünya çapında tahmini 17.000 ila 29.000 elmas açık erişimli dergi olduğu, bunun toplam yayın hacminin %8 ila %9'unu; açık erişim yayıncılığın ise %45'ini karşıladığı sonucuna ulaşılmıştır. İstatistiklerle ortaya koyulan mevcut durum [3] elmas açık erişim harekete geçilmesinin önünü açmış ve 2 Şubat 2022'de çeşitli ülkelerden konuyla ilgili kişilerin davet edildiği bir online çalıştay gerçekleştirilmiştir [4]. Science Europe, Coalition S, OPERAS ve Fransız Ulusal Araştırma Ajansı (ANR) tarafından ortaklaşa düzenlenen bu çalıştayda elmas açık erişim hareket planı belirlenmiş ve bir ay sonra bu hareket planı Fransa'da düzenlenen Avrupa Açık Bilim Konferansında ilan edilmiştir [5]. Hareket planında dört temel alanda iyileşme için yapılması gerekenler şu şekilde listeleniyor [6]:

  • Yeterlilikler
    • Kültürel farklılıklara ve disiplin gerekliliklerine saygı gösterirken altyapıların, standartların, politikaların, uygulamaların ve fon akışlarının paylaşımını teşvik ederek kalite standartlarını esnek bir şekilde hizalayın, sürdürülebilirlik yaratın ve tüm paydaşlar için güveni artırın. 
    • Elmas açık erişimli dergiler ve platformlar için teknik hizmetleri ve işlemleri daha erişilebilir, birlikte çalışılabilir ve kolaylaştırılmış hale getirin. Gönderim sistemlerinin, dergi platformlarının ve üst verilerin uyumluluğuna ve birlikte çalışabilirliğine özellikle dikkat edin. 
    • Genel olarak araştırmacılara ve okuyuculara daha iyi hizmet sağlamak için mevcut organizasyonlar, gruplar ve topluluklardan oluşan bir ağ aracılığıyla aynı disiplin, coğrafi konum veya dilde dergiler/platformlar arasında sinerji yaratın.
  • Kalite standartları
    • Çeşitli kuruluşlar (OASPA, DOAJ, COAR, COPE, SPE ve EASE dahil) tarafından halihazırda geliştirilmiş olan açık erişim yayıncılığı için mevcut standartları ve en iyi uygulamaları esnek bir şekilde uyumlu hale getirin. 
    • Bilimsel yayıncılığın yedi temel bileşeni için kalite standartlarını belirleyin ve bunların elmas açık erişim ekosistemindeki uyumlarını keşfedin. 
      • Finansman ve iş modelleri,
      • Hizmet verimliliği ve kalite güvencesi,
      • Editoryal yönetim ve araştırma bütünlüğü,
      • Yasal sahiplik, misyon ve yönetişim,
      • İletişim ve pazarlama,
      • Çeşitlilik, eşitlik ve kapsayıcılık, çok dillilik ve cinsiyet eşitliği,
      • İşletim sistemi ilkeleri ve uygulamalarına açıklık ve uyumluluk düzeyi.
    • Elmas yayıncılığın uluslararası çerçevesini karşılamaya yönelik ilerlemeye yardımcı olmak için elmas dergilerin kalite standartlarını değerlendirmek için bir değerlendirme aracı geliştirin. 
  • Kapasite geliştirme
    • Elmas açık erişim yayıncılığı için bir araç takımı oluşturarak kapasite geliştirin. Bu kapasite, editörler ve tüm hizmet sağlayıcıları için eğitim materyallerini, dergiler için kalite standartlarını, yazar ve hakem politikalarını tek bir erişim noktasından sunacak yönergeleri içersin.
    • Elmas açık erişimdeki rollerinin farkında olmalarını sağlamak için tüm paydaşları (araştırmacılar, kütüphaneler, yayıncılar, fakülteler, bölümler, araştırma grupları, dernekler, hükümetler vb.) sürece dahil edin. 
    • Elmas açık erişim yayıncılığı hakkında hedefli bir iletişim stratejisiyle akademisyenlere ulaşın. 
    • Uygun dergilere ve editörlere farklı düzeylerde teknik, finansal ve eğitim hizmetleri ve kaynakları sağlayacak kar amacı gütmeyen, yönetimi şeffaf olan ve paydaş topluluklarının tamamını temsil eden bir elmas yayıncılık kapasite merkezi kurun.
  • Sürdürülebilirlik
    • Topluluk odaklı fonların sürdürülebilirliğini daha iyi garanti etmek için elmas açık erişimli dergi başlıklarının ve platformlarının mülkiyetinin ve yönetiminin yasal olarak tanınmasını sağlamak üzere bir çerçeve geliştirin. 
    • Elmas açık erişimin maliyetlerini anlamaya çalışın. Dergi yöneticilerini, kurumları ve fon sağlayıcıları gelirler, giderler ve finansal sürdürülebilirlik konusunda bilgilendirmek için sorumlu ve şeffaf mali/idari uygulamaları teşvik edin. Tüm hizmet sağlayıcıların bu ilkelere uymasını sağlayın.
    • Açık erişimli bilimsel yayıncılığın farklı biçimleri arasında daha dengeli bir finansal destek dağılımının yanı sıra mevcut finansmanın daha iyi ve daha şeffaf bir şekilde izlenmesini ve tahsisini teşvik edin. 
    • Elmas yayıncılığın tüm operasyonel maliyetlerinin bir kurumlar ağı tarafından taşınmasını sağlamaya çalışın. 
    • Çeşitli finansman kaynaklarını elmas açık erişimli dergilere, altyapılarına ve kapasite merkezine ulaştıracak koordineli bir finansal mekanizma geliştirin.

2022'nin Mart ayında ilan edilen bu hareket planına dünyadan pek çok ülkeden kişi ve kuruluş imza atmış ve gereklilikleri yerine getireceğini beyan etmiştir. Elmas açık erişimli Türkiye adresli dergilere uzun yıllardır ev sahipliği yapan TÜBİTAK ULAKBİM elmas açık erişim hareket planının ilk imzacılarından biri olmuştur. Bu imzanın DergiPark içindeki dergilerin kalite standartlarını yakalamasını, aynı zamanda ülkemizde yayınlanan elmas açık erişimli dergilerin görünürlüklerinin artmasını sağlayacağı düşünülmektedir. 

Kaynakça

[1] Science Europe. (2022). Diamond open access. Erişim adresi: https://www.scienceeurope.org/events/diamond-open-access/

[2] Becerril, A., Bjørnshauge, L., Bosman, J., Frantsvåg, J.E., Kramer, B., Langlais, P-C., Mounier, P., Proudman, V., Redhead, C., ve Torny, D. (2021). The OA diamond journals study. Erişim adresi: https://scienceeurope.org/media/yejfasey/20210309_coalitions_diamond_study_final.pdf

[3] Mounier, P. (2021). OA Diamond Journals Study. References Library [Data set]. Zenodo. Erişim adresi: https://doi.org/10.5281/zenodo.4562816

[4] Science Europe. (2022). About the workshop. Erişim adresi: https://www.scienceeurope.org/events/diamond-open-access/

[5] Taşkın, Z. (2022). Avrupa'da açık erişim ve araştırma değerlendirmesi üzerine umut verici gelişmeler. Sarkaç. Erişim adresi: https://sarkac.org/2022/03/osec2022/

[6] Ancion, Z., Borrell-Damián, L., Mounier, P., Rooryck, J., Saenen, B. (2022). Action plan for diamond open access. Erişim adresi: https://www.scienceeurope.org/media/t3jgyo3u/202203-diamond-oa-action-plan.pdf

Last modified: Sunday, 23 October 2022, 1:03 PM