Konu özeti

  • Genel

    Hepsini daralt Hepsini genişlet

  • Giriş: Açık erişim nedir? Açık erişimin kısa tarihçesi

    Açık erişimin kavramsal anlamda başlangıcı 2002 tarihli Budapeşte Açık Erişim Bildirgesine dayandırılsa da, bir eylem olarak açık erişimin çok daha öncesinde başladığı bilinmektedir. Bunun yanı sıra, açık erişim açık bilimin de temelini oluşturmaktadır. Bu kısımda, açık erişim açısından önemli gelişmeler kronolojik olarak sunulmakta, çoğunlukla aynı anlamda kullanılan açık erişim ve açık bilimin farkına değinilmekte ve açık erişimin sağladığı/sağlayacağı faydalar kısaca özetlenmektedir.  

  • Açık erişim yayıncılık

    Küçük yayınevleri ile başlayan yayıncılığın ticarileşmesi ve ortaya büyük yayıncıların çıkması, bilimde büyük değişikliklere sebep olmuştur. Daha fazla yayın yapma ihtiyacı ile daha fazla derginin ortaya çıkması, bu yayınların ve dergi içeriklerinin büyük kısmına ücretsiz erişememek bu değişikliklerden belki de en önemlisidir. Abonelik ücreti olarak da anılabilecek söz konusu ücret artışları açık erişim yayıncılık fikirinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Açık erişim, yüksek dergi/veri tabanı abonelik ücretlerine karşı ortaya çıkmış bir yayıncılık modelidir. Açık erişimin gerçekleşmesi için temelde iki yol bulunmaktadır: altın yol ve yeşil yol. Altın yola dayanan Plan S büyük ses getirmesine rağmen ülkeler/bölgeler arası eşitsizliğe neden olduğu, elmas açık erişimin bu eşitsizliği önleme anlamında daha iyi bir yol olabileceği son yıllarda açık erişimle yayıncılıkla ilgili en çok tartışılan konulardan biri olmuştur. Bu bölümde, açık erişim yayıncılığın temelinden ve bu konudaki son gelişmelerden bahsedilmektedir.

  • Açık erişim arşivleri

    Açık erişim arşivlerinin çok geniş bir yelpazede ele alınması mümkündür. İçeriğindeki akademik çıktılara herhangi bir ücret ödeme ya da kayıt olma gereksinimi olmaksızın erişilebilen ve belli standartlara uyumlu olması gereken açık erişim arşivleri merkezi veya bütünleşik bir yapıda olabileceği gibi, belli bir kurum/üniversite ya da alan/disipline özel olabilir. Merkezi yapıdaki açık erişim arşivleri için akla gelen ilk örnekler Zenodo ve OSF'dir. Bütünleşik yapıdaki açık erişim arşivlerine Türkiye'deki tüm açık erişim arşivlerinin içeriğini harmanlayan Türkiye Akademik Arşivi Harman verilebilir. Hacettepe Üniversitesi Açık Erişim Sistemi (HÜAES) üniversite açık erişim arşivlerine bir örnektir. Belli bir konuya/disipline özel olarak geliştirilmiş açık erişim arşivlerine bilgisayar ve bilgi bilim odaklı CiteSeerX verilebilir. Ayrıca, yalnızca belli türdeki çıktıların (örneğin, veri setleri) depolandığı açık erişim arşivleri de vardır. Veri arşivlerinin listesine re3data.org aracılığıyla erişim sağlanabilir.

    Bu kısımda çoğunluğunu araştırma yapan ya da fonlayan kuruluşların oluşturduğu kurumsal arşivler ile belli bir konuya, alana ya da disipline özgü içerik sunan konu/alan arşivleri üzerinde durulmaktadır. Bunların yanısıra, özellikle son dönemde popüler olan açık keşif dizinlerine de kısaca değinilmektedir.

  • Açık erişim politikaları

    Açık erişim arşivlerine veri girişinin düzenli olması ancak zorunlu yapıdaki açık erişim politikaları ile mümkün olabilmektedir. Açık erişim politikaları ulusal düzeyde de, kurum düzeyinde de olabilir. Bu bölümde bir açık erişim politikasında yer alması gereken maddelerden ve bunların kapsam ve içeriklerinden bahsedilmektedir.