Araştırma verilerinin yönetiminde geçerli olan ve FAIR (Findable, Accessible, Interoperable and Reusable) olarak bilinen dört temel ilkeden biri verinin makinalarca ve insanlarca erişilebilir olmasıdır [1]. Verilerin bazı durumlarda tamamıyla erişime açılması mümkün olamamaktadır. Bu gibi durumlarda veriye erişim sınırlandırılabilir, belli bir süre için ertelenebilir ya da kontrollü olarak erişim sağlanabilir [2]. Veri tekrar kullanılmak üzere paylaşılırken, kullanım şartlarını belirleyerek veriye erişimi kontrol altına almada en etkili yöntem uygun bir lisans kullanımıdır (bkz. Entelektüel mülkiyet hakları). Ayrıca, yasal, etik ya da ticari sebeplerle (hassas/gizli veri olması, güvenlik ile ilgili konular vb.) ek bazı erişim kısıtlamaları konabilir. Veriye erişim var/yok, açık/kapalı şeklinde tanımlanabilecek kadar basit bir konu değildir. Verinin erişim kısıtlamaları aşağıdaki şekillerde olabilmektedir [3, 4]:

  • Verinin yalnızca bir kısmına erişim sağlama,
  • Verinin sadece makalede ya da projede kullanılan kısmını erişime açma,
  • Belli bir kullanıcı grubu için erişime açma,
  • Veriye erişimim kayıt olmayı gerektirmesi,
  • Veriyi belli bir süre sonra erişime açma (ambargo süresi),
  • Veriyi kulllanmak isteyenlerden ne amaçla ve nasıl kullanacaklarını belirten bir açıklama isteme,
  • Yalnızca üst verileri paylaşma,
  • Verilerin tümünü kullanmak için e-posta onayı gerekmesi olabilir.

Veriye erişimin tamamen kapalı olmasındansa, bunlardan birini tercih etmek veri paylaşımı açısından daha uygun bir yaklaşım olacaktır.

Yayınlanan çalışmalar için kullanılan verilerin paylaşılmasını zorunlu kılan PLOS dergileri için yasal ve etik bir nedenle veri paylaşımının mümkün olmadığı durumlarda, yazarların veriye nasıl erişim sağlanabileceğini belirtmeleri istenmektedir. Ayrıca, PLOS dergileri için patent başvurusu ya da potansiyel yayınlar dolayısıyla veriye erişimin kısıtlanması kabul edilmemektedir [5].

UK Data Service, içeriğindeki verileri erişim durumlarına göre üç grup altında toplamakta ve veri tararken bu üç gruba göre filtreleme yapma imkanı sunmaktadır [6].


Şekil 1. UK Data Service veri arşivi tarama ara yüzü (23 Ekim 2021) [6]

Şekil 1’deki ekrandan erişimi kontrollü olan veriler seçildiğinde gelen bir veri setleri ile ilgili erişim bilgilerinin ayrıntılı bir biçimde verildiği görülmektedir (bir örnek için bkz. Şekil 2).

Şekil 2. UK Data Service üzerinde yer alan erişimi kontrollü bir veri örneği [7]

Veriye erişim kontrol altına alınmak istendiğinde, fon sağlayıcıların, üniversitenin ya da dergilerin veri yönetim politikaları bağlayıcı olmaktadır. Erişim bu politikalarda belirtildiği ölçüde sınırlandırılabilir ya da kontrol altına alınabilir. Veri paylaşımı zorunlu tutuluyorsa, araştırmacılardan istenecek veri yönetim planında veri paylaşım başlığı altında, eğer söz konusu olacaksa erişim kısıtlamalarının açıklanması istenmektedir [2]. Veriye erişimin düzeyini veri yönetim planındaki aşağıdaki sorulara verilecek cevaplar belirler [8]:

  1. Projede üretilen ya da kullanılan hangi veri erişime açılacak?
  2. Belirli veri setleri paylaşılmayacaksa ya da belli kısıtlamalar altında paylaşılacaksa bunun nedenini açıklayın? (Bu açıklamayı yaparken yasal ya da sözleşmeden doğan sebepleri isteğe bağlı sebeplerden ayırmalısınız)
  3. Veriler nasıl erişilebilir hale getirilecek?
  4. Veriye erişmek için hangi yöntemler ya da yazılım araçları gerekli?
  5. Veriye erişim için gereken yazılımla ilgili açıklama yapılıyor mu?
  6. İlgili yazılım açık kaynak kodlu ise veri ile birlikte bu yazılıma da yer verilmesi mümkün mü?
  7. Veri ve ilgili üst veri, dokümantasyon ve kodlar nerede depolanacak? (Sertifikalı arşivlere öncelik verilmelidir)
  8. Belirlenen arşiv ile ilgili düzenlemeleri araştırdınız mı?
  9. Kullanım sınırlandırılıyorsa, erişim nasıl sağlayacak?
  10. Veri erişim komitesine ihtiyaç var mı?
  11. Erişim için iyi tanımlanmış koşullar mevcut mu? (Örneğin, makinece okunabilen bir lisans)
  12. Veriye erişen kişinin kimliği nasıl belirlenecek?

Kaynakça

[1] Wilkinson, M. D. ve başk. (2016). The FAIR guiding principles for scientific data management and stewardship. Scientific Data, 3. https://doi.org/10.1038/sdata.2016.18

[2] European Research Council. (2018). Open research data and data management plans (Sürüm 2.0). Erişim adresi: https://erc.europa.eu/sites/default/files/document/file/ERC_info_document-Open_Research_Data_and_Data_Management_Plans.pdf

[3] University of Nottingham. (2019). Research data management, Sharing data. Erişim adresi: https://www.nottingham.ac.uk/fabs/rgs/research-data-management/data-sharing-and-archiving/sharing-data.aspx

[4] University of Westminster. (2019). Rsearch data, Restricting access to data. Erişim adresi: https://www.westminster.ac.uk/research/research-data/archiving-data/restricting-access-to-data

[5] PLOS ONE. (2014). Data availability. Erişim adresi: https://journals.plos.org/plosone/s/data-availability#loc-recommended-repositories

[6] UK Data Service. (2019). Data catalogue. Erişim adresi: https://beta.ukdataservice.ac.uk/datacatalogue/studies/#!?Search=&Page=1&Rows=10&Sort=0&DateFrom=1753&DateTo=2019

[7] University of London, Institute of Education, Centre for Longitudinal Studies. (2019). 1970 British Cohort Study: Forty-Two-Year Follow-Up, 2011 Census Boundaries, 2012: Geographical Identifiers: Secure Access [Veri seti]. http://doi.org/10.5255/UKDA-SN-8115-2

[8] European Commission. (2016). H2020 Programme, Guidelines on FAIR data management in Horizon 2020 (Sürüm 3). Erişim adresi: http://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/grants_manual/hi/oa_pilot/h2020-hi-oa-data-mgt_en.pdf

En son değiştirme: Cumartesi, 23 Ekim 2021, 11:05 PM