Açık erişimin mihenk taşları
Açık bilim için yapılan en kısa ve öz tanım "Açık bilim, bilimdir" şeklindedir [1]. Gerçekten de açık bilim ile kastedilen bilimin kendisinden farklı birşey değildir. Bilim var olduğundan beri, bilime ilişkin süreçler ve çıktılar da vardır ve tüm bunların mümkün olduğunca şeffaf olması gerekmektedir. Benzer şekilde, bilimsel her türlü çıktının herkes tarafından erişilebilir olması gerektiğini savunan "açık erişim" kavramının ilk kez 2002'de Budapeşte Açık Erişim Bildirgesinde kullanıldığı kabul edilse de [2] bu eylemin varlığı çok daha öncesine dayanmaktadır. Özellikle fizikçilerin çalışmalarını internet üzerinden açık erişimli olarak paylaştığı arxiv [3], 1991 yılında kurulmuş ve açık erişim anlamında öncülük etmiş bir platformdur [4]. Bu anlamda, bilimsel çıktılara herkes tarafından erişiminin gündeme gelmesindeki en önemli gelişmenin bir erişim devrimi olarak kabul edilen internet olduğu açıktır. Internet herşeyi olduğu gibi akademik yayıncılığı da etkilemiş ve yayıncılık basılı ortamdan dijital ortama kaymıştır.
Şekil 1. Açık erişimin ortaya çıkmasındaki önemli gelişmeler
Tüm bilimsel çıktılara açık erişim ile ilgili ilkelerden oluşan Budapeşte Açık Erişim Bildirgesi [2], ilk olarak 2001 yılının Aralık ayında Open Society Foundations [5] sponsorluğunda Budapeşte'de düzenlenen bir toplantıda ortaya çıkmıştır. Bildirgede, yayıncılık endüstrisine yeni açık erişimli dergiler oluşturmaları, araştırmacılara ise çalışmalarını açık erişim arşivleri vasıtasıyla herkesin erişimine açmaları, kurumlara, fon sağlayıcılara açık erişim politikalarını oluşturmaları çağrısı yapılmıştır. "Açık erişim" kavramının ilk kez geçtiği kabul edilen Budapeşte Açık Erişim Bildirgesi, ayrıca açık erişimin gerçekleşmesine yönelik öneriler sunan ilk dokümandır.
Budapeşte Açık Erişim Bildirgesinin kamuoyu ile paylaşılmasını takiben, 2003 yılında Howard Hughes Medical Institute tarafından "Bethesda Statement on Open Access Publishing" [6] ve Max Planck Society ve Max Planck Institute for the History of Science tarafından "Berlin Decleration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanties" [7] adlı iki bildirge daha yayımlanmış ve açık erişimin yaygınlaşmasına destek sağlamıştır.
Açık erişim fikrinin ortaya çıkmasındaki bu ilk girişimlerin yanı sıra, bu hareketin ilerleyerek bugüne gelmesini sağlayan birçok gelişme olmuştur. Bu önemli gelişmelerden öne çıkanlar aşağıda sunulmaktadır [8, 9].
| 1990, İlk web sayfası |
||
|---|---|---|
| 1991, arxiv.org Bilimsel yayın ön baskılarının (preprints, e-prints) yer aldığı çevrimiçi bir arşiv, fizikçi Paul Ginsparg tarafından ABD'de kurulmuştur. Bu arşiv, 1999'da ArXiv.org adını almıştır [3]. |
||
| 1993, Open Society Foundations Open Society Institute George Soros tarafından kurulmuş, 2001 yılında Open Society Foundation (OSF) adını almış bir fon sağlayıcıdır. OSF'nin amacı dünya çapındaki bağımsız grupları adalet, demokratik yönetim ve insan hakları konularında desteklemekte, son dönemde özellikle Covid-19 ile ilişkili konularda fon desteği sağlamaktadır [5]. |
||
| 1997, SciELO (Scientific Electronic Library Online) Brezilya'da kurulmuş, bugün 16 ülkenin bilimsel yayınlarının yer aldığı çevrimiçi bir kütüphane ve dergi yayınlama platformudur [10]. |
||
| 1998, Public Knowledge Project (PKP) John Willinsky tarafından kurulan PKP [11], Ülkemizde akademik çevreler tarafından yaygın olarak bilinen ve kullanılan OJS'nin (Open Journal Systems, 2001) yanı sıra Open Conference Systems (2000), Open Harvester Systems (2002) ve Open Monograph Press'in (2013) geliştiricisidir. |
||
| 2000, BioMed Central, PubMed Central Kendisini ilk ve en büyük açık erişim yayıncı olan tanıtan BioMed Central [12] ve biyomedikal ve yaşam bilimleri alanı için açık erişimli bir bilimsel yayın arşivi olan PubMed Central [13] 2000 yılında kurulmuştur. BioMed Central, 2008'de Springer tarafından satın alınmıştır. |
||
| 2001, PLOS (Public Library of Science) Geleneksel yayıncılığa alternatif olarak kurulmuş, açık erişim bir yayıncıdır. |
||
| 2002, Budapeste Open Access Initiative (BOAI) Açık erişim hareketine öncülük eden en önemli gelişmelerden biri olarak kabul edilmektedir. 10. (2012) ve 15. yıl dönümlerinde (2017) güncellenerek yeniden onaylanmış BOAI'nin, 20. yıl dönümü ile ilgili çalışmalar ise devam etmektedir [2]. 2002, HINARI, AGORA, OARE, ARDI, Research4Life Dünya Sağlık Örgütü ve büyük yayıncıların girişimiyle başlatılan HINARI programı ile düşük ve orta gelirli ülkelerin biyomedikal ve sağlık literatürüne erişimi hedeflenmiştir [14]. Benzer programlar, ziraat araştırmaları için AGORA [15], çevre araştırmaları için OARE, geliştirme ve yenilik araştırmaları için ARDI'dir. Tüm bunlar, gelişmekte olan ülkelerin hakem değerlendirmesinden geçmiş akademik içeriğe ücretsiz ya da düşük maliyetli çevrimiçi erişimi amaçlayan Research4Life platformu altında birleştirilmiştir [16]. |
||
| 2003, National Institute For Health (NIH) Public Access Policy NIH, fonladığı tüm araştırmalardan üretilen yayınlara açık erişimi zorunlu tutmaya başlamış, bu yayınların 12 ay içinde PubMed Central aracılığıyla erişime açılmasını istemiştir [17]. |
||
| 2009, The Fair Copyright in Research Works Act (Bill H.R 801 IH, "Conyers Bill") NIH Açık Erişim Politikası ile NIH tarafından fonlanan yayınların erişime açılmasına engel olmak amacıyla John Conyers tarafından önerilen yasa tasarısıdır. |
||
| 2012, Academic Spring, Cost of Knowledge, Acces2Research, PeerJ Academic Spring, akademisyen ve araştırmacıların geleneksel akademik dergilerdeki kısıtlayıcı telif haklarına karşı çıkarak, ücretsiz çevrimiçi erişimi teşvik eden bir harekettir [18]. Elsevier'ı hedef alan Cost of Knowledge kampanyasını imzalayan 19.897 araştırmacı Elsevier'ın yayıncısı olduğu dergilerde yayın yapmamayı taahhüt etmiştir [19]. Benzer bir diğer kampanya olan Access2Research, FASTR (the Fair Access to Science and Technology Research Act) ile [20] ABD'de açık erişim hareketinin federal düzeyde ilerlemesinde belirleyici olmuştur. PeerJ [21], yayın bazlı açık erişim ücreti almayan, bunun yerine "yayınlayabileceğiniz herşey için sabit bir ücret" yaklaşımını belirlemiş açık erişimli bir dergi olarak 2012'de ortaya çıkmıştır. |
||
| 2013, Berlin 11 Satellite Conference Berlin deklerasyonunun [7] 10. yılında düzenlenen konferans ile Berlin deklerasyonunun değerlendirilip, gözden geçirilmesi amaçlanmıştır [22]. |
||
| 2014, OpenCon, Horizon2020 OpenCon [23] açık erişim, açık veri ve açık eğitim kaynakları ile ilgili öğrenci ve genç araştırmacıları biraraya getirdiği ilk etkinliğini düzenlemiştir. Açık erişim, Avrupa Komisyonu'nun Ufuk2020 Araştırma ve Yenilik programına eklenmiştir [24]. |
||
| 2017, Unpaywall Button Dünya üzerindeki açık erişimli içeriği harmanlayarak erişim sağlayan Unpaywall Button [25] kurulmuştur. |
||
| 2018, Plan S, cOAlition-S cOalition-S [26], tüm bilimsel içeriğin açık erişimli yapılmasına ilişkin ilkeler içeren Plan S'i oluşturmuştur. Başlangıçta 12 fon sağlayıcının biraraya gelmesiyle oluşturulan cOAlition-S'i şu anda 27 fon sağlayıcı desteklemektedir. |
||
| 2021, UNESCO Recommendation on Open Science UNESCO'nun 2019 yılında düzenlenen 40. Genel Konferansında çalışmalarına başlanan doküman ile açık bilim üzerine uluslararası bir standart belirleme aracının geliştirilmesi planlanmıştır. Açık Bilim için ortak değer ve ilkelerin tanımlamasının yanısıra ve vatandaşları bilime yaklaştıracak öneriler ve bilimsel bilginin dünya çapında üretilmesini ve yayılmasını kolaylaştıracak açık erişim ve açık veri konusunda somut önlemler belirlenmiştir [27]. |
||
| 2022, Open Science European Conference (OSEC) 4-5 Şubat 2022 tarihlerinde Paris'te düzenlenen Açık Bilim Avrupa Konferansının (OSEC) ana vurgusu Plan S'in eşitsizlik yarattığı için sürdürülebilir olmamasından dolayı "Elmas Açık Erişim" olmuştur. Konferans ile birlikte "Elmas Açık Erişim" kavramı dünya çapında geniş yankı bulmuştur [28]. |
Kaynakça
[1] Høydalsvik, S. (2018). What is Open Science? Open Science Talk. https://site.uit.no/ub/2018/10/03/open-science-talk-podcast/
[2] Budapeşte Açık Erişim Bildirgesi. (2002). Türkçe çeviri. https://www.budapestopenaccessinitiative.org/read/turkish-translation/
[3] Arxiv. (2021). Abou arxiv. https://arxiv.org/about
[4] Poynder, R. (2019). Open access: Could defeat be snatched from the jaws of victory? https://richardpoynder.co.uk/Jaws.pdf
[5] Open Society Foundations. https://www.opensocietyfoundations.org/
[6] Bethesda Statement on Open Access Publishing. (2003). http://legacy.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm
[7] Max Planck Society and Max Planck Institute for the History of Science . (2003). Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities. https://www.fu-berlin.de/sites/open_access/weiteres/Veranstaltungen/oa_berlin/poster/Berlin-Declaration_Simone-Rieger_MPIWG.pdf
[8] Cold Spring Harbor Laboratory, Libguides. (2021). Open Access: History & Policies, Brief history of the OA movement. https://cshl.libguides.com/c.php?g=474046&p=3243855
[9] Tennant, J. P., Waldner, F., Jacques, D. C., Masuzzo, P., Collister, L. B. ve Hartgerink, C. H. J. (2016). The academic, economic and societal impacts of Open Access: an evidence-based review. F1000Research, 5, 632. https://f1000research.com/articles/5-632/v3
[10] SciELO. https://www.scielo.org/
[11] Public Knowledge Project (PKP). https://pkp.sfu.ca/
[12] Biomed Central (BMC). https://www.biomedcentral.com/
[13] PubMed Central (PMC). https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/
[14] WHO, HINARI, Research in Health. (2021). Hinari Access to Research for Health programme. https://www.who.int/hinari/en/
[15] AGORA, Research in Agriculture. https://agora.research4life.org
[16] Research4Life. https://www.research4life.org/
[17] NIH Public Access Policy. (2021). NIH Public Access Policy Details. https://publicaccess.nih.gov/policy.htm
[18] Fister, B. (2012). An academic spring? [UPDATED]. https://americanlibrariesmagazine.org/2012/04/04/an-academic-spring-updated/
[19] The Cost of Knowledge. http://thecostofknowledge.com/
[20] Congress.gov. (2013). S.350 - Fair Access to Science and Technology Research Act of 2013. https://www.congress.gov/bill/113th-congress/senate-bill/350?q=s350
[21] PeerJ. https://peerj.com/
[22] Berlin 11 - Ten Years Berlin Decleration. (2013). https://openaccess.mpg.de/Berlin11
[23] OpenCon. https://www.opencon.community/
[24] European Commission. (2021). Open access. https://ec.europa.eu/info/research-and-innovation/strategy/strategy-2020-2024/our-digital-future/open-science/open-access_en
[25] Unpaywall Button. https://unpaywall.org/
[26] cOAlition-S. https://www.coalition-s.org/
[27] UNESCO Recommendation on Open Science. https://en.unesco.org/science-sustainable-future/open-science/recommendation
[28] Open Science European Conference. https://osec2022.eu/