Açık erişim yayıncılıkla ilgili sorunlar ve çözüm önerileri
Açık erişim hareketinin temelinde isteyen herkesin bilimsel bilgiye erişmesi yoluyla bilimsel bilginin demokratikleştirilmesi ve yayıncılıkta eşitliğin ve kapsayıcılığın sağlanması bulunmaktadır [1].
Tüm dünyayı etkisi altına alan Covid-19 pandemisinin açık erişim yayınıcılık için önemli bir dönüm noktası olduğu söylenebilir. Pandemi döneminde tüm yayıncılar Covid-19 ile ilgili tüm çalışmaları herkesin erişimine açmış; bu da açık erişimin etkisini somut olarak göstermiş ve daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır [1]. Bunun etkisiyle, bilimsel yayıncılık ekosistemindeki tüm paydaşlar, bilimsel içeriğin başlangıcından itibaren neden açık olmadığını daha ciddi bir biçimde sorgulamaya başlamış ve açık erişim yayıncılığa geçmek için daha somut ve anlamlı adımlar atmaya başlamışlardır [2].
Araştırma çıktıları yaygın olarak baskın ticari dergilerde yer almaktadır. Bu dergiler abonelik gerektiren ya da yüksek APC ücretleri olan açık erişimli dergilerdir. Buna rağmen akademik yükselmelerde ya da prestijli bir üniversitede çalışmak için yayıncıları tanınmış (pazar payları ve kar payları oldukça yüksek olan) bu dergilerde yayın yapmış olmak çok önemli görülmektedir [1]. Plan S ile Avrupa'da fonlanan akademik çalışmaların açık erişimli olma zorunluluğu bulunmaktadır [1]. Yayıncılar üzerindeki etkisi inkar edilemez olsa da, kapsayıcılık anlamında sorunlu olduğu açıktır [2]. Plan S'in sadece belli ülke ve bölgelere yönelik yapısı, açık erişimin temelindeki coğrafi eşitsizliklerin ortadan kalkması ilkesiyle ters düşmüştür. Bundan hareketle elmas açık erişimin söz konusu eşitsizlikleri gidermek için daha uygun bir çözüm olabileceği konuşulmaktadır.
APC ücretleri, altın açık erişimi yoluyla açık erişimi gerçekleştirmek için şu anda kullanılan en yaygın yöntemdir. Ancak, ciddi sınırlılıklar yarattığı ve önemli sorunlara yol açtığı da bir gerçektir [2]. Özellikle son yıllarda, açık erişim hareketini kendi faydalarına çevirmeye çalışan bazı tanınmış yayıncıların çok yüksek makale işlem ücreti talep ettikleri görülmektedir. APC ücretlerinin bu kadar yüksek olması, büyük yayıncıların pazar paylarını ve kar oranlarını giderek artırırken, kurumlarından ya da fon sağlayıcılarından APC desteği alamayan araştırmacıların nerede yayın yapacağına karar verme anlamında akademik özgürlüklerini tehdit etmekte ve açık erişime katılımlarına engel olmaktadır. Öte yandan, yayın maliyetinin tüm yükü yayını üreten kişiler olan araştırmacılara yüklenmektedir. Üniversitelerin ve fon sağlayıcıların daha adil ve maliyeti daha az alternatifler için çalışmaları gerekmektedir. Latin Amerika'nın bu anlamda öncü bir rolü olduğu soylenebilir. Nitekim, kamu desteği ile APC ücretlerinin azaltılması ya da tamamen kaldırılması amaçlanmış, üniversiteler tarafından yayınlanan büyük dergiler için açık kaynak kodlu yazılımlar kullanılmaktadır [1, 2]. APC ücretlerine karşı olarak ortaya çıkan ve birçok dergi ve yayıncı tarafından benimsenen "Açık Erişime Abone Ol" (Subscribe to Open - S2O) bir abonelik modelidir. Abonelik ücretlerinin kapalı erişimli dergileri tamamen açık erişimli yapmak amacıyla kullanır. Şekil 1'de özetlendiği gibi abonelik ücreti yeterliyse derginin yeni sayıları bir Creative Commons lisansı altında açık erişim olarak yayınlanır, yeterli değilse kapalı olarak kalır. Hızlı ve adil bir dönüşüm sağlayacağı düşünülen S2O, cOAlition S tarafından onaylanmıştır ve elmas açık erişim sağlamaktadır. S2O tüm ülkeler, tüm disiplinler, tüm okuyuculkar ve yazarlar için geçerli olması açısından kapsayıcıdır [3, 4].
Şekil 1. "Açık Erişime Abone Ol" (Subscribe to Open - S2O) İnfografiği [4]
Kaynaklar
[1] Simon Batterbury. Open But Unfair - The Role of Social Justice in Open Access Publishing. https://blogs.lse.ac.uk/impactofsocialsciences/2020/10/24/publishing-articles-concerned-with-social-justice-issues-in-unjust-journal-outlets-seems-wrong-open-access-qa-with-simon-batterbury/
[2] Ann Michael, Sustainable Open Access - What's Next? https://scholarlykitchen.sspnet.org/2020/08/27/sustainable-open-access-whats-next/?informz=1
[3] Subscribe to Open. https://subscribetoopencommunity.org/
[4] Annual Reviews, Subscribe to Open. https://www.annualreviews.org/page/subscriptions/subscribe-to-open