Açık erişim arşivleri, akademik çıktılardan oluşan ve içeriğindeki kayıtlara herkesin erişebildiği dijital arşivler olarak tanımlanabilir. Açık arşiv yazılımlarından birini kullanarak bir açık erişim arşivi oluşturmak, arşiv içeriğindeki yayınlarına erişimin sağlanması için tek başına yeterli olmamaktadır. Oluşturulan arşivin diğer arşivlerle birlikte/karşılıklı çalışabilmesi gerekmektedir. Birlikte/karşılıklı çalışma ile açık erişim arşivinin diğer arşivler, veri tabanları ya da arama motorları tarafından harmanlanabilmesi, yani içeriğine ulaşılabilmesi kastedilmektedir. Birlikte çalışma, adından da anlaşılabileceği gibi tek taraflı olmamakta, açık erişim arşivinin de sözü edilen kaynakları harmanlayabilmesi, yani bu kaynaklardan gerektiğinde veri çekebilmesini de kapsamaktadır. Birlikte/karşılıklı çalışma için açık erişim arşivinin Açık Arşivler Girişimi Üst Veri Harmanlama Protokolüne (OAI-PMH) uyum sağlamış olması gerekir [1]. Bu ayrıca, arşivin aşağıda adı geçen ulusal/uluslararası platformlarda yer alabilmesi için de ön koşuldur. Arşivlerin sürdürlebilirliği açısından, içerikteki kayıtlara tekil birer bağlantı adresi verilmesi önem taşımaktadır. Bu amaçla, farklı servisler kullanılabilse de en yaygın olarak Handle kullanıldığı görülmektedir. Sürdürülebilirlik, açık erişim arşivleri ile ilgili olarak karşılaşılan en önemli sorundur. Konu ile ilgili güncel bir çalışmada her dört arşivden birine erişimde sorun olduğu bulunmuştur [2]. Arşivlerin sürdürülebilirliği açısından diğer önemli konu, arşivle ilgili kuralları belirleyen bir açık erişim politikasının olmasıdır.

Açık erişim arşivlerindeki yayınların uluslararası anlamda görünürlüğünü sağlamak için arşivlerin bir takım veri tabanlarına kayıt edilmesi ve içeriklerinin harmanlanması sağlanmalıdır. OpenDOAR (Directory of Open Access Repositories) ve ROAR (Registry of Open Access Repositories), dünyadaki açık erişim arşivlerini arşivin türü (alan arşivi, kurumsal arşiv vb.), kullanılan yazılım (DSpace, EPrints vb.), içerik türü, alan, ülke/bölge gibi özelliklerine göre listelemektedir. OpenDOAR'da yer almak isteyen arşivlerin aşağıdaki özellikleri sağlaması gerekir [3]:

  • Ödeme yapmayı, kayıt olmayı gerektirmeyen, tamamına erişilebilen içerikten oluşmalıdır.
  • Dünyadaki herkes tarafından güncel ve güvenilir bir şekilde erişim mümkün olmalıdır.
  • Akademik çıktılar ya da veri setleri, yazılımlar ve öğrenme materyalleri gibi materyalleri yeniden kullanılabilir kılacak akademik kaynaklardan oluşmalıdır.
  • Elektronik bir dergi ya da bir kurum/kuruluşun dergilerini içeren bir portal rolünde olmamalıdır.
  • Dış bağlantılar veren toplayıcı bir site rolünde olmamalıdır.
  • Bir kütüphane kataloğu ya da yerel olarak erişilebilen bir elektronik kitap koleksiyonu olmamalıdır.

Arşivlerin OpenDOAR'da yer alabilmesi için şu adresteki formun (bkz. Şekil 1) doldurularak başvuru yapılması gerekmektedir. Başvuru sonrasında başvuru e-postası üzerinden iletişim sağlanmaktadır.  


Şekil 1. Arşivin OpenDOAR'a eklenmesi için doldurulması gereken formdan bir kesit

Benzer şekilde, arşivin ROAR'da listelenebilmesi için de başvuru yapmak gerekir. Başvuru yapmadan önce ROAR'a üye olunmalıdır. Üyeliğin ardından kullanıcı adı ve şifre ile girilebilen "New Entry" kısmından (bkz. Şekil 2) ROAR'a kayıt edilmek istenen arşive ait bilgiler girilmelidir. Belli bir süre sonra sistem yetkilileri başvuru e-postası üzerinden iletişime geçmektedir.


Şekil 2. ROAR'a yeni bir açık erişim arşivini eklettirmek için veri giriş ekranı

OpenAIRE Explore, BASE ve CORE ise arşiv içeriklerini harmanlamaktadır. Arşiv içeriğinin BASE'te (Bielefed Academic Search Engine) dizinlenmesi için akademik içerik olmalı, yayınların en azından bir kısmına kayıt gerekmeksizin tam metin düzeyinde erişilebiliyor olmalı ve üst veriler geçerli bir OAI-PMH ara yüzü ile sağlanıyor olmalıdır [4]. Arşivi içeriğinin OpenAIRE Explore tarafından dizinlenebilmesi için OAI-PMH uyumu gerekmekte ve OpenDOAR'a kayıtlı olma ön koşulu bulunmaktadır. Bu koşullar sağlanıyorsa öncelikle bir üyelik oluşturularak, üyelik sayfasında yer alan "Provide" kısmından başvuru yapılabilir. Bundan farklı olarak arşiv içeriğinin BASE'te dizinlenmesi için üyelik gerekmez ancak OAI-PMH arayüzünün geçerliliğini doğrulamak gerekir. Şekil 3'teki ekranda yer alan "Validate the OAI-PMH interface" butonunu tıklayınca gelen şu sayfadan doğrulama yapılabilmektedir. Doğrulamanın ardından Şekil 3'teki 3. seçeneğe geçilerek "Suggest new content provider" kısmından arşiv bilgilerinin girilmesi gerekmektedir [5]. CORE'un bir veri sağlayıcısı olmak için BASE'te olduğu gibi ilk aşama OAI doğrulamasıdır [6]. 


Şekil 3. Arşiv içeriğinin BASE'te dizinlenmesi

Ayrıca, açık erişimli içeriği harmanlayan Unpaywall, Open Access Button, Lazy Scholar  gibi platformlar aracılığıyla hem arşiv içeriğinin daha görünür hale gelmesi, hem de açık erişime hizmet edilmesi sağlanabilir. Bu uygulamaların etkin bir kullanımı söz konusudur. Örneğin, Unpaywall tarayıcı eklentisi olarak indirildiğinde, bir yayına erişiminizin olmadığı ancak bu yayının tam metin kopyasının başka bir arşivde (örneğin, bir üniversite açık erişim arşivi) mevcut olduğu durumlarda Şekil 4'te görünen yeşil buton aracılığıyla yayına erişmek mümkün olmaktadır. Arşiv içeriğine Unpaywall tarafından erişilebilmesi için Unpaywall web sitesinden de erişilebilen şu formun doldurulması gerekmektedir. 


Şekil 4. Tam metnine erişim olmayan yayınlar için unpaywall butonu aracılığıla tam metne erişim

Öte yandan, ulusal yapıdaki Türkiye Akademik Arşivi Harman, Türkiye'deki açık erişim arşivlerinin içeriklerini harmanlayarak tek ara yüzden sunmak amacıyla TÜBİTAK ULAKBİM tarafından oluşturulmuş bir platformdur.  

Arşiv içeriklerinin bu platformlarda harmanlanması için genel olarak OAI uyumlu olması, üst veri alanlarının Dublin Core standardında olması ve temel alanların eksiksiz olması gerekmektedir. Bunun yanı sıra her platformun kendine özel gereksinimleri de olabilmektedir. Örneğin, Harman'da yer almak için sağlanması gereken özellikler için bkz. [7]

Burada adı geçenlerin yanısıra arşiv içeriklerini harmanlayan çok sayıda ululslararası platform bulunmaktadır ancak bir açık erişim arşiv içeriğinin aşağıdaki üç platform üzerinde yer alması görünürlük ve keşfedilebilirlik anlamında maksimum fayda sağlamaktadır [8]. 

  1. Google Akademik
  2. BASE 
  3. Unpaywall

Google Akademik'ten sonra açık erişimli içerik anlamında BASE'in, açık erişimli içeriğin keşfi anlamında ise Unpaywall'un geldiği söylenmektedir [8, 9]. 

BASE, diğer birçok servis tarafından veri kaynağı olarak kullanılmaktadır. Örneğin;

  • ORCID'in profilinize yayın ekelemk için kullandığı veri kaynaklarından biridir [10].
  • Open Knowledge Maps platformu tarafından kullanılan bir veri kaynağıdır [11]. 
  • BASE'teki kaynaklara EBSCO Keşif Aracından erişilebilir [12].
  • Open Access Button veri kaynaklarından biri BASE'tir (OpenAIRE, Core ve Unpaywall ile birlikte) [13] 

Öte yandan, Leiden sıralamasında (CWTS Leiden Ranking) açık erişim ölçütleri için yayınların açık erişim durumları Unpaywall verisi temel alınarak belirlenmektedir [14].

Plan S, açık erişim arşivlerinin zorunlu olarak taşıması gereken özellikleri şöyle sıralamaktadır [15]:

  1. OpenDOAR'a kayıtlı ya da kayıt aşamasında olmalıdır
  2. Yayınların depolanan versiyonları için DOI, Handle ya da URN gibi kalıcı tanımlayıcılar (Persistent Identifier - PID) kullanılmalı ve bunlar revizyon durumunda versiyonlamaya imkan vermelidir.
  3. Yüksek kalitede kayıt düzeyinde üst veriler kullanılmalı ve bunlar birlikte çalışabilir yapıda, tescilsiz ve CC0 lisanslı olmalıdır. Üst veriler, orijinal yayının ve depolanan versiyonun tanımlayıcısını, açık erişim durumunu, lisans ve fon sağlayıcı bilgisini içermelidir.
  4. Yayının açık erişim durumu ve lisansı ile ilgili tescilli olmayan standart bir formatta makinece okunabilir bilgiler sunulmalıdır.
  5. Süreklilik sağlanmalıdır. Bunun için, planlı bakım ve sürüm güncellemleri için harcanan zaman hariç en az %99.7 çalışma süresi öngörülmektedir.
  6. En az bir işlevsel e-posta adresi sağlanmalıdır. Gelen e-postalara yanıt verme süresi bir iş gününü geçmemelidir.

Açık erişim arşivlerinin bu 6 kritere uyumlarını test edebilmeleri için, Ağustos 2021'de OpenDOAR tarafından "Plan S Arşiv Öz-Değerlendirme Aracı" oluşturulmuştur [16]. Bu aracın arşiv yöneticileri tarafından kullanılması mümkündür. Araçla ilgili ayrıntılı bilgi ve aracın kullanımı için OpenDOAR kapsamında  oluşturulmuş bir sayfa bulunmaktadır [17]. Zorunlu 6 kriterin yanısıra, arşivlerin taşıması kesinlikle önerilen özellikler de listelenmiştir [15]. Öneriler arasında da geçtiği gibi, 3. kirterde sözü edilen yayınların açık erişim durumları ve lisansları ile ilgili olarak dergi ve yayıncıların politikalarını sunan Sherpa Romeo sayfasından yararlanılabilir [18]. 

Açık erişim arşivleri konusundaki uygulama ve politikalar üzerine birlikte çalışmak için ilgili kurum ve toplulukları biraraya getiren ululslararası bir dernek olan COAR (Confederation of Open Access Repositories), açık erişim arşivi kurma, geliştirme ve arşivin sürdürülebilirliğini sağlama anlamında yardımcı olabilir. COAR'a kurum/arşiv düzeyinde üye olmak mümkündür [19]. 

Kaynaklar

[1] OAI, Open Archives Initiative. https://www.openarchives.org/

[2] Andrea Mannocci, Miriam Baglioni ve Paolo Manghi. “Knock knock! Who’s there?” A study on scholarly repositories’ availability. https://arxiv.org/abs/2207.12879

[3] About OpenDOAR, Inclusion Criteria. https://v2.sherpa.ac.uk/opendoar/about.html

[4] BASE, Become a Content Provider. https://www.base-search.net/about/en/suggest.php

[5] BASE, Suggest a New Content Provider. https://www.base-search.net/about/en/suggest_form.php?mainpage=suggest.php

[6] CORE, Why Become a Data Provider? https://core.ac.uk/benefits#join-core

[7] Harman: Türkiye Akademik Arşivi, Harmanlama Kuralları. https://harman.ulakbim.gov.tr/harvestingManual

[8] Aaron Tay, Enhancing the discovery of institutional repository contents - 6 sources to consider. https://musingsaboutlibrarianship.blogspot.com/2018/03/enhancing-discovery-of-institutional.html

[9] Christian Pietsch, All About that Base, presented at PIDapalooza 2018 in Girona. https://figshare.com/articles/presentation/All_about_that_BASE/5831619

[10] Paul Vierkant, Announcing the BASE ORCID Search & Link Wizard. https://info.orcid.org/announcing-the-base-orcid-search-link-wizard/

[11] Open Knowledge Maps. https://openknowledgemaps.org/

[12] Content from Bielefeld University’s BASE Database Now Searchable in EBSCO Discovery Service™. https://www.ebsco.com/news-center/press-releases/content-bielefeld-universitys-base-database-now-searchable-ebsco

[13] Open Access Button, About. https://openaccessbutton.org/about

[14] CWTS Leiden Ranking, Open Access Indicators. https://www.leidenranking.com/information/indicators

[15] Plan S, Technical Guidance and Requirements, Requirements for Open Access Repositories. https://www.coalition-s.org/technical-guidance_and_requirements/

[16] Jennifer Sanchez-Davies, OpenDOAR's Plan S Repository Self-Assessment Tool. https://research.jiscinvolve.org/wp/2021/10/28/opendoars-plan-s-repository-self-assessment-tool/

[17] OpenDOAR, Tools and Support, Plan S Repository Self-Assessment Tool (Beta). https://v2.sherpa.ac.uk/opendoar/policytool/

[18] Sherpa Romeo. https://v2.sherpa.ac.uk/romeo/

[19] COAR (Confederation of Open Access Repositories), Be a Part of COAR. https://www.coar-repositories.org/join-coar/


Last modified: Monday, 26 September 2022, 2:50 PM