Bilimsel iletişim sürecinde hakemlik kavramı ve açık hakemlik gereksinimi

Bilimsel iletişim süreci ve bu sürecin aktörleri

Bilimsel iletişim "araştırmaların ve diğer bilimsel yazıların oluşturulduğu, kalite açısından değerlendirildiği, bilimsel topluluğa yayıldığı ve gelecekte kullanılmak üzere korunduğu sistem" olarak tanımlanır [1]. Bu bağlamda bilimsel iletişim bir bilimsel araştırmanın düşünsel olarak hazırlanmasından başlayarak, yayına hazır hale getirilmesi, yayınlanması, yayılması ve keşfiyle ilgili adımları belgeleyen bir yaşam döngüsü olarak açıklanabilir. Bilimsel iletişim sürecini Şekil 1'deki gibi resmetmek mümkündür. 

Şekil 1. Bilimsel iletişim süreci [2] 

Şekilde de belirtildiği gibi bilimsel iletişim yazarlar, editörler, hakemler, yayıncılar ve okuyucular gibi çok farklı düzeylerdeki aktörleri kapsayan bir süreci temsil eder. Bu sürecin en önemli aşamalarından biri kalite kontrolü içine alan hakem değerlendirmesi sürecidir.  

Bilimi niteliksel olarak değerlendirmenin yolu iyi tasarlanmış ve doğru yapılandırılmış bir hakem değerlendirme sistemidir [3]. Kimin çalışmasının yayınlanacağına veya kimin araştırmasının fonlanacağına karar vermek için kilit öneme sahip bu sistemin temel ilkesi uzmanların niteliklerine uygun bilimsel çalışmaları, profesyonel performansları veya yaratıcılığı değerlendirmesi ve bir sonuca varmasıdır [4]. Bilimsel iletişimde hakem değerlendirmesi türleri bölümünde de detaylı olarak aktarıldığı gibi geleneksel anlamda iki tip hakem değerlendirmesi yöntemi bulunmaktadır. Bunlardan biri hakemlerin yazar isimlerini bildiği ancak yazarların hakemlerin kimliğini bilmedikleri tek körleme yöntemidir. İkincisi ise sürecin hiçbir aktörünün diğerinin kimliğine ilişkin bilgi sahibi olmadığı çift körlemedir [5]. Ancak son yıllarda her iki hakem değerlendirme yöntemine ilişkin çok sayıda eleştiri bulunmaktadır ve bu yöntemlerin hakemlerin sahip oldukları önyargılar sebebi ile günümüzde uygulanabilir olmadığı vurgulanmaktadır [4, 5]. Özellikle kurumsal ve bireysel düzeyde statü yanlılığı (status bias) veya cinsiyet yanlılığı (gender bias) gibi önyargılar [6] ile hakemlerin coğrafik önyargıları [5] sebebiyle hakem değerlendirme sistemi herkes için eşit uygulanmamakta, bu da büyük problemleri beraberinde getirmektedir. Bugün hakem değerlendirmesi üzerine yazılmış pek çok yayının ana temasını "önyargı" sözcüğü oluşturmaktadır [3]. Geleneksel hakem değerlendirmelerinin geldiği bu nokta açık ve şeffaf bir hakem değerlendirme sisteminin gerekliliğini ortaya koymuştur. 

Yeni nesil yöntemler

Günümüzde geleneksel hakemlik sistemini geliştirmeyi amaçlayan iki önemli yaklaşım vardır. Bunlar [7, 8, 9]: 

• Kitle değerlendirmesi (crowdsourcing) ve yayın sonrası hakemlik (post-publication peer-review): Bu sistemde tüm yayınlar birer tartışma makalesi olarak kabul edilir ve bilimsel disiplinleri dikkate alınarak bir grup uzman seçilir. Yayınlar halka açık bir çevrimiçi plarformda değerlendirilirler. Bu şekilde süreçte şeffaflık sağlanmış olur. Bu sistemin işleyebilmesi için ön baskıların saklanabileceği iyi hazırlanmış açık erişim arşivleri ve çevrimiçi platformlar gerekir. 
• Açık ve şeffaf hakem değerlendirmesi: Bu sistem yazarların ve hakemlerin birbirlerinin kimliğini bilmesi ile sınırlı değildir. Aynı zamanda herkesçe erişilebilen hakem raporlarını ve tam açıklıkla yürütülen bir değerlendirme sürecini ifade eder. Bilimsel araştırmanın geleceğinin açık ve şeffaf hakem değerlendirmesinden geçtiği öngörülmektedir. 

Açık hakemlik

Açık hakemlik klasik akran incelemelerini daha şeffaf ve hesap verebilir hale getirmeye çalışan alternatif inceleme yöntemlerini tanımlamak için kullanılan bir şemsiye terimdir [10]. Açık hakemliği doğru bir şekilde işletebilmenin temel yolu ise mevcut akran değerlendirmesi sistemlerinin iyi bir şekilde korunması, ancak açık değerlendirmeler ve kimlikler aracılığı ile topluluğa açık tamamen yeni bir sistem geliştirmekten geçer [11]. Bu platformda açık hakemlik ile ilgili dikkat edilmesi gereken tüm hususlar, avantaj ve dezavantajlar ile iyi uygulama örnekleri sunulmaktadır.

Kaynakça

[1] ACRL. (2003). Principles and Strategies for the Reform of Scholarly Communication. https://www.ala.org/acrl/publications/whitepapers/principlesstrategies 

[2] ACRL (2021). Scholarly communication toolkit: Scholarly communication overview. https://acrl.libguides.com/scholcomm/toolkit/

[3] Taşkın, Z. (2022). Current research evaluation topics in social sciences. In Tim Engels & Emanuel Kulczycki (Eds.) Handbook on Research Assessment in Social Sciences. Edward Elgar Publishing. http://zehrataskin.com/wp-content/uploads/2021/07/Taskin_HRASS_zt.pdf 

[4] Lee, C. J., Sugimoto, C. R., Zhang, G., ve Cronin, B. (2013). Bias in peer review. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 64(1), 2-17. https://doi.org/10.1002/asi.22784

[5] Tomkins, A., Zhang, M., ve Heavlin, W. D. (2017). Reviewer bias in single- versus double-blind peer review. Proceedings of the National Academy of Sciences, 114(48), 12708-12713. https://doi.org/10.1073/pnas.1707323114

[6] Cox, D., Gleser, L., Perlman, M., Reid, N., ve Roeder, K. (1993). Report of the Ad Hoc Committee on Double-Blind Refereeing. Statistical Science, 8(3), 310–317. https://projecteuclid.org/journals/statistical-science/volume-8/issue-3/Report-of-the-Ad-Hoc-Committee-on-Double-Blind-Refereeing/10.1214/ss/1177010904.full

[7] Horbach, S. P. J. M., ve Halffman, W. (2018). The changing forms and expectations of peer review. Research Integrity and Peer Review, 3(1), Article 8. https://doi.org/10.1186/s41073-018-0051-5

[8] Kovanis, M., Trinquart, L., Ravaud, P., ve Porcher, R. (2017). Evaluating alternative systems of peer review: A large-scale agent-based modelling approach to scientific publication. Scientometrics, 113(1), 651-671. https://doi.org/10.1007/s11192-017-2375-1

[9] Triggle, C. R., ve Triggle, D. J. (2007). What is the future of peer review? Why is there fraud in science? Is plagiarism out of control? Why do scientists do bad things? Is it all a case of: “All that is necessary for the triumph of evil is that good men do nothing?” Vascular Health and Risk Management, 3(1), 39-53. https://www.proquest.com/scholarly-journals/what-is-future-peer-review-why-there-fraud/docview/2222956069/se-2?accountid=203424

[10] Ross-Hellauer T. (2017). What is open peer review? A systematic review. F1000Research, 6, 588. https://doi.org/10.12688/f1000research.11369.2

[11] Foster Open Science. Open peer-review. https://www.fosteropenscience.eu/learning/open-peer-review/#/id/5a17e150c2af651d1e3b1bce