Veri toplama yöntemleri

Bir çalışma tasarlanırken öncelikle kullanılacak verilerin daha önce bir başka kişi ya da kurum/kuruluş tarafından toplanıp toplanmadığı araştırılmalıdır. Bunun için Mevcut verilerin saptanması başlığı altında anlatılan arşivler taranabilir ve söz konusu veriler bu arşivlerde depolandıysa paylaşım şartlarına uygun şekilde kullanılabilir. Veriler daha önce toplanmış ancak herhangi bir arşivde depolanmamış ya da paylaşıma açılmamışsa, kişisel iletişim yoluyla temin edilmeye çalışılabilir. Her iki yolla da verilerin temin edilmesi mümkün olmuyorsa verilerin toplanması gerekmektedir. Araştırma tasarımı kısmında da anlatıldığı gibi araştırma hipotezinin belirlenmesi aşamasında hipotezin testi için gerekli olan verilerin ve bu verilerin nasıl temin edileceğinin belirlenmiş olması gerekmektedir. Araştırmanın bir eylem araştırması, betimsel araştırma, deneysel araştırma ya da tarihsel araştırma vb. olarak tasarlanmış olması veri toplama ve analiz yöntemlerinin de bu tasarımlara uygun şekilde yapılmasını gerektirir. Veriler toplanmadan önce verilerin türünün ne olacağı, hangi formatta toplanması ve dosyalamasının yapılması gerektiği özellikle analiz aşamasında sıkıntı yaşamamak için netleştirilmesi gereken konulardır. Bunun için ise araştırmacıların veri türleri, veri formatları, veri toplama ve analiz yöntemleri ile ilgili bilgi sahibi olması gerekmektedir. Veri formatları ve veri türleri ile ilgili bilgi Veri kodlama ve düzenleme kısmında yer almaktadır. Araştırmalarda kullanılan veri türleri ise Araştırma verisi tanımı ve türleri başlığı altında anlatılmaktadır. Bu bölümde farklı veri türlerinin toplanması için kullanılan yöntemlerden bahsedilecektir.

Araştırma verilerini en genel olarak nicel ve nitel veri, birincil ve ikincil veri şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Eğer daha önce bir başka amaçla toplanmış verilerin kullanımı söz konusu olacaksa bu tür verilere ikincil veri denmektedir. Veriler daha önce toplanmamış ve ilk defa söz konusu çalışma ile toplanacaksa birincil veri olmaktadır. Nicel veriler sayısal veriler ya da sayılara çevrilebilen veriler (boy, kilo gibi), nitel veriler ise metin yapısındaki verilerdir (belli bir konudaki tutum, davranış ya da düşünce).

Veri toplama çeşitli yollarla yapılabilmektedir. Doküman/kayıt incelemesi, anket, soru formu, test, görüşme, odak grup, gözlem, kontrol listesi, etnografya, sözlü tarih, örnek olay incelemesi ve deney veri toplamak amacıyla daha yaygın olarak başvurulan yöntemlerdir [1, 2, 3, 4, 5]. Farklı çalışma alanlarının veri toplamak amacıyla kullandıkları yöntemler için yapılmış çalışmalar de mevcuttur [6].

Görüşme: Nitel bir veri toplama yöntemi olan görüşme ile yanıtlar kodlanarak nicel veri de elde edilebilir. Görüşmede katılımcılara bire-bir iletişim ile ya da telefon yoluyla bir takım sorular sorularak verdikleri cevaplar yazılı ya da katılımcının izni dahilinde bir ses kayıt cihazı ile kaydedilir. Sorulacak sorular genellikle önceden hazırlanmakta, ancak görüşmenin seyrine göre görüşme esnasında da yeni sorular eklenebilmektedir. Tüm soruların önceden hazırlandığı ve bu soruların dışına çıkılmayan görüşmelere yapısal görüşme denmektedir. Eğer temel sorular görüşme öncesinde hazırlanmış ancak görüşme esnasında hazırlananlar dışında da bazı sorular sorulduyda bu tür görüşmeler yarı-yapısal görüşme adını almaktadır. Eğer önceden soru hazırlanmadıysa yapısal olmayan görüşme olmaktadır. Bireylerin bir konudaki düşünceleri, hisleri, inançları ya da fikirleri ile araştırma yapılmak istendiğinde uygun bir veri toplama yöntemidir [2, 3]. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. [7]. Örnek bir görüşme formu için bkz. [8]

Sözlü tarih denilen veri toplama yöntemi daha önce yapılmış görüşme kayıtlarının incelenmesidir. Bu yönüyle doküman incelemesi yöntemini de içinde barındırmaktadır [4]. Sözlü tarih örnekleri için bkz. [9, 10].

Doküman incelemesi: Nicel bir veri toplama yöntemi olmakla birlikte, belgelenmiş anlatılar üzerinden nitel veri toplamaya da olanak vermektedir. Bireylere bağlı olunan bir veri toplama yöntemi değildir, incelenecek dokümanlar/kayıtlar zaten mevcuttur. Belli bir program için yapılan başvurular bu yolla incelenebilir. İncelenecek mevcut dokümanlar/kayıtlar, yayınlanan istatistikler, veri tabanları, log kayıtları ya da gazete arşivleri olabilir. Örneğin, Yükseköğretim Program Atlasında [11] yer alan veriler kullanılarak yapılacak araştırmalarda YÖK kayıtları kullanılacağından veri toplama yöntemi doküman/kayıt incelemesi olacaktır. İncelenmek istenen dokümanlar/kayıtlar erişilebilir olmadığında, özellikle resmi dokümanların incelenmesi söz konusu ise, ilgili yasal izinler (erişim ve kullanım izinleri) kimi zaman bu veri toplama yönteminin kullanımı önünde bir engel olabilmektedir [2, 3, 4].

Anket: Belli seçeneklerin olduğu ve bunlardan birinin seçilmesinin istendiği kapalı-uçlu sorular daha yaygın olarak kullanıldığından, anketler nicel bir veri toplama yöntemidir. Ancak açık uçlu sorular aracılığıyla nitel veri de toplanabilmektedir. Tüm katılımcıların aynı soru formundaki soruları cevaplamaları istenen bu yöntemle kısa sürede fazla sayıda veri toplamak mümkün olduğundan, yoğun olarak tercih edilen bir veri toplama yöntemidir. Teknolojideki gelişime paralel olarak, bilgisayar-destekli telefon aramaları ile, e-posta ekinde gönderilerek ya da web-tabanlı olarak çevrimiçi anket uygulamak mümkün olmaktadır [2, 3, 4]. İstanbul İl Sağlık Müdürlüğü 2 No’lu Halk Sağlığı Laboratuvarı tarafından çevrimiçi olarak uygulanmakta olan müşteri öneri ve görüş anketi [12] daha fazla bilgi için incelenebilir.

Testler, soru formları ve kontrol listelerinin de bu kapsamda değerlendirildiği görülmektedir. Anketle benzer noktaları olan bu veri toplama yöntemlerinin anketten farklı yanları da bulunmaktadır.

Testler: Anketlerden farklı olarak testler ve soru formları bilgi ölçmeye yöneliktir. Bu yönüyle sınavlara benzetilebilir. Anketlerde doğru ya da yanlış cevap yoktur ancak testlerde doğru cevap ya da yanlış cevap bulunmaktadır. Katılımcıların bu doğru ya da yanlış cevabı seçmeleri istenerek konu ile ilgili bilgi düzeyleri ölçülmekte ve testin sonunda her katılımcı için bir başarı puanı belirlenebilmektedir. Testler, zaman içinde bilgi düzeyinde meydana gelen değişimi ortaya çıkarmak amacıyla da kullanılmaktadır. Bu şekilde uygulanan testler ön-test ve son-test olarak genellikle iki aşamada gerçekleştirilir ve iki testin arasında belli bir zamanın geçmesi gerekir [3].

Odak grup: Görüşmeden farkı, görüşmenin birey bazında değil grup bazında yapılmasıdır. Grup içi etkileşimin de veri sağlayabileceği durumlarda görüşme yerine tercih edilir. Odak grup çalışmalarında gruba belli bir konu verilip, bu konuda konuşmaları talep edilir. Grup üyelerinin birbirleri ile karşılıklı konuşmaları, birbirlerinin düşünceleri konusundaki fikirlerini söylemeleri istenir. Bu özelliği ile içerisinde hem görüşmeyi hem de gözlemi birer veri toplama yöntemi olarak içermektedir. Görüşmede olduğu gibi sorular önceden hazırlanmaktadır. Burada seçilen grubun evreni iyi temsil etmesi önem taşımaktadır. Çevrimiçi olarak da gerçekleştirilebilen odak grup görüşmeleri genellikle 10 civarı kişi ile yapılmaktadır. Gruba rehberlik edecek kişinin odak grup görüşmeleri ve tartışılacak konu ile ilgili bilgi sahibi olması ve katılımcıları yönlendirmemesi gerekmektedir [2, 3, 4].

Gözlem: Gözlem ile toplanan veri niteldir. Ancak kodlama yapılarak nicel veriye dönüştürülebilmektedir. İzleme ve kaydetmeye dayalı doğrudan bilgi sağlayan sistematik bir veri toplama yöntemidir. Bu yöntemle insanlar, mekanlar, süreçler, davranışlar vb. gözlenebilir. Gözlemden önce tam olarak ne ile ilgili bilgi elde edilmek istendiği netleştirilmelidir. Gözlemi yapan kişinin hem gözlediği konu ile ilgili hem de bu veri toplama yöntemi ile ilgili yeterli bilgiye sahip olması ve gözlemi objektif bir bakış açısı ile gerçekleştirmesi kritik öneme sahiptir. Gözlem, yapısal ya da yapısal olmayan şekilde tasarlanabilir. Yapısal gözlemler daha spesifik konular için, yapısal olmayan gözlemler ise daha bütünsel gözlem yapılacağı durumlarda tercih edilmektedir [2, 3, 4]. Gözlem ile ilgili daha ayrıntılı bilgi ve gözlem esnasında kullanılabilecek form örnekleri için bkz. [13].

Örnek olay incelemesi: Derinlemesine görüşme, uzunlamasına gözlem ile belirli bir vaka, grup, etkinlik ya da programın ayrıntılı olarak incelenmesidir. Örnek olarak, bir okul, belli bir grup birey ya da bir mahalle bu yolla incelenebilir. Diğer veri toplama yöntemleriyle birlikte kullanılarak daha bütünsel analiz yapılabilmektedir. Bu yöntemde analiz birimi örnek olay (vaka) olmaktadır. Eğitim ve program değerlendirmeleri için oldukça kullanışlı olan bir veri toplama yöntemi olan örnek olay incelemeleri, sosyal bilimlerde giderek artan bir kullanıma sahiptir. Örnek olay olarak seçilen analiz birimi evrenin genelinden farklı olduğundan, bu yöntem genelleme yapmaya uygun değildir [2, 3].

Deney: Bir grup denek ile yapılan kontrollü bir veri toplama yöntemidir. Tıp alanında yaygın kullanılan deneyler, diğer alanlarda da kullanılabilmektedir. Belli bir uyarıcının etkisi ölçülmek istendiğinde tercih edilmektedir. Bu uyarıcı, bir ilaç olabileceği gibi bir eğitim programı ya da bir oyun olabilir.

Kaynaklar

[1] Friedman, A. (2015). Statistics for library and information services: A primer for using open source R software for accessibility and visualization. Lanham: Rowman & Littlefield. Erişim adresi: http://www.statisticsforlis.org/chapter-3-data-types-and-collection-methods/

[2] The Pell Institute and Pathways to College Network, Evaluation Toolkit. (2019). Determine collection method. Erişim adresi: http://toolkit.pellinstitute.org/evaluation-guide/collect-data/determine-collection-method/

[3] NSF. (2002). An overview of quantitative and qualitative data collection methods. The 2002 user-friendly handbook for research evaluation içinde (ss. 43-62). Erişim adresi: https://www.nsf.gov/pubs/2002/nsf02057/nsf02057_4.pdf

[4] University of Minnesota. (2019). Collecting data. Erişim adresi: https://cyfar.org/collecting-data

[5] Reisman, J., Gienapp, A. ve Stachowiak, S. (2007). A handbook of data collection tools: Companian to “A guide to measuring advocacy and policy”. Annie E. Casey Foundation, Organizational Research Services. Erişim adresi: https://www.orsimpact.com/directory/a-handbook-of-data-collection-tools.htm

[6] Mantha, B. R. K., Menassa, C. C. ve Kamat, V. R. (2015). A taxonomy of data types and data collection methods for building energy monitoring and performance simulation. Advances in Building Energy Research, 10 (2), 263-293. https://doi.org/10.1080/17512549.2015.1103665

[7] United States General Accounting Office, Program Evaluation and Methodology Division. (1991). Using structured interviewing techniques. Erişim adresi: https://sciencepolicy.colorado.edu/students/envs_5120/GAO_SI.pdf

[8] University of Minnesota. (2019). Key informant interview, Question guide. Erişim adresi: https://cyfar.org/sites/default/files/Sample_Key_Informant_Interview_Questions.pdf

[9] University of Minnesota. (2019). Oral history: Martha Farnsworth Riche. Erişim adresi: https://cyfar.org/sites/default/files/Oral_History-riche.pdf

[10] University of Minnesota. (2019). Oral history: Vincent P. Barabba. Erişim adresi: https://cyfar.org/sites/default/files/Oral_History-Barabba.pdf

[11] YÖK. (2019). Yükseköğretim program atlası. Erişim adresi: https://yokatlas.yok.gov.tr/

[12] İstanbul İl Sağlık Müdürlüğü. (2019). Müşteri öneri ve görüş anketi. Erişim adresi: https://istanbulism.saglik.gov.tr/TR-169006/musteri-gorus-ve-oneri-anketi.html

[13] Taylor-Powell, E. ve Steele, S. (1996). Collecting evaluation data: Direct observation. University of Wisconsin Cooperative Extension, Program Development and Evaluation. Erişim adresi: https://ucanr.edu/sites/CEprogramevaluation/files/294189.pdf