Açık Lisanslama ve Dosya Formatları
Nedir?
Lisans, kullanıcıya belirli koşullar altında bir materyali yeniden kullanma ve yeniden dağıtma hakkı veren yasal bir belgedir. Lisans veren tarafından lisans aracılığıyla verilmeyen her türlü hak talep edilebilir. Lisanslar, kötüye kullanma ya da kullanım haklarının söz konusu olduğu her materyale uygulanabilir (örneğin, ses, metin, görüntü, multimedya, yazılım).
Ücretsiz içerik lisansları çok az kısıtlama ile veya hiç kısıtlama olmaksızın materyallere erişim, yeniden kullanım ve yeniden dağıtım izni veren lisanslardır. Bu lisanslar çok açıktan çok kısıtlayıcıya kadar değişir. Ne kadar fazla kısıtlama olursa farklı lisans içeriklerini birleştirmek o kadar zorlaşır—bu da potansiyel olarak birlikte çalışabilirliği engeller.
Dosya biçimi, bilgilerin bir bilgisayar dosyasında saklanmak üzere kodlanmasının standart bir yoludur; ancak, özellikle bazı geliştiriciler tarafından ticari bir sır olarak görüldüğünden, tüm formatlar için serbestçe kullanılabilen açıklayıcı dokümanlar yoktur.
Gerekçe
Bilimsel bir çalışmaya açık bir lisans uygulamak (çalışma bir makale, veri seti ya da diğer türde bir araştırma çıktısı olsa da ) telif hakkı sahibi için çalışmaya hangi şartlarda erişilebileceğini, çalışmanın hangi şartlarda yeniden kullanılabileceğini ve değiştirilebileceğini belirtmenin bir yoludur.
Bir lisansın mevcut telif hakkı düzenlemelerine dayandığını bilmek önemlidir. Başka bir deyişle: içeriği yalnızca hak sahibiyseniz lisanslayabilirsiniz ve mevcut telif hakkı düzenlemelerine girmiyorsa herhangi bir yeniden kullanım biçimini lisanslayamazsınız.
Herhangi bir açık içeriği paylaşırken lisans eklemek yeterli değildir, formatı dikkate almalısınız. Açık olmayan bir dosya formatının seçimi içeriğin yeniden kullanımını imkansız hale getirebilir. Bu nedenle, içeriğinizi hangi formatta paylaşak istediğnize karar verirken mevcut seçenekleri bilmek önemlidir.
Öğrenme hedefleri
Katılımcılar, lisanslar arasındaki farklılıkları ve bazı açık bilim tanımlarına, açık bilim gereksinimlerine nasıl uyabileceklerini veya farklı araştırma sonuçları için nasıl uygun hale getirilebileceğini öğrenmelidir.
Atıf/ilişkilendirme, (gayri) ticari , türetme gibi lisanslar ile ilgili farklı temel kavramları öğrenme.
Araştırma çıktısının telif haklarına veya ilgili haklarına kimin sahip olduğununu tanımlamanın önemini öğrenme.
Tescilli ve açık dosya formatları arasındaki farkları ve bunların yeniden kullanımve birlikte çalışabiliriliği nasıl önlediği ya da kolaylaştırdığını öğrenme.
Temel unsurlar
Bilgi ve beceriler
Lisansların nasıl çalıştığını anlamak için telid hakları ile ilgili temel kavramları bilmek gerekir. Telif hakkı yasaları uluslararası olarak uyumlu hale getirilmediğinden, kendi çevrenizde geçerli yasalara başvurmanız gerekir.
Ücretsiz içerik lisanları arasında, özgür yazılım topluluğunun başlattığı ve mevcut materyale dayalı olarak geliştirilen herhangi bir yeni materyalin aynı lisansla lisanlanması şartıyla, materyallerin geniş bir yelpazede yeniden kullanımına izin veren copyleft (telif izinli) lisanslar vardır. Bu durum, türetilen materyallerin orijinal lisansla aynı koşullar altında lisanslanması gerektiğini belirterek daha yeni sürümlerde üstesinden gelinen birtakım birlikte çalışma problemlerine yol açmıştır.
Bilimsel içerik için en çok kullanılan lisanslar Creative Commons lisanslarıdır. Genel olarak, veri setlerinin ve veri tabanlarının CC Zero (CC0) lisansı kullanılarak kamu malı olarak ithafı önerilirken, bir CC BY lisansı (sadece atıf gerektiren) makaleler, kitaplar, çalışma dokümanları (working papers) ve raporlar için iyi bir seçenektir (NOT: ABD ve AB'de bireysel olgular (individual facts) telif hakkıyla korunamaz, ancak bazı yaratıcı seçimlerden ya da düzenlemelerden geçen olgu kolekisyonları telif hakkıyla korunabilir. Ek olarak, AB'de, herhangi bir yaratıcılık içermese bile, derlenmesi için yapılan yatırım dolayısıyla veri tabanı geliştiricierine tanınan bir sui generis (emsali olmayan) hakkı vardır.). Creative Commons lisanları, kuruluş tarafından da belirtildiği gibi bu amaçla geliştirilmediğinden yazılımların lisanslanması için kullanılmamalıdır. Bunun yerine, yazılım geliştiriciler Open Source Initiative (Açık Kaynak Girişimi) ya da Free Software Foundation (Özgür Yazılım Vakfı) tarafından derlenenler gibi uygun lisansları kullanmalıdır. Seçeneklerinizi choosealicense adresinden kontrol edebilirsiniz.
CC0 başlangıçta bilimsel veri tabanlarını herhangi bir kısıtlama olmaksızın yayımlamak ve özellikle bir veri tabanı yayımlarken farklı yasal koruma uygulamalarının üstesinden gelmek için yasal bir araç olarak oluşturulmuştur. CC0 çalışmaları kamuya açık hale getirmek için bir araç olarak görülmektedir, ancak basit bir feragatnameden daha fazlasını içermektedir. CC0, tam anlamıyla bir kamuya tahsisin mümkün olmadığı yerlerde (örneğin birçok kıta Avrupası ülkesinde) yetki alanlarında kullanıma izin vermek için oluşturulmuş üç aşamalı bir araçtır. İlk olarak, telif hakkı sahibi CC0 kullanarak yürürlükteki yasaların izin verdiği herhangi bir haktan azami ölçüde feragat eder. İkinci olarak, geri kalan vazgeçilemez bir hak varsa, CC0, bu kalan haklardan herhangi birini herhangi bir kısıtlama ya da yükümlülük olmaksızın verecek bir lisans görevi görür. Son olarak, telif hakkı sahibi yürürlükteki yasa tarafından feragat edilmesi ya da verilmesi mümkün olmayan hiçbir hakkı kullanmayacağını beyan eder. CC0'ın ardındaki fikir, materyallerdeki lisansları çoğu durumda içeriğinin telif hakkı olmayan bir veri tabanı lisansı olarak kullanmak yerine araştırmacıları topluluk normlarını takip etmeye ikna etmektir.
Bir eğitmen olarak, lisanslar arasındaki farkları ve bunların bazı açık bilim tanımlarına ve açık bilim gerekliliklerine ya da farklı araştırma çıktılarına nasıl uyum sağlayacağını göstermelisiniz. Hedef kitlenizin ön bilgisine bağlı olarak, lisansların farklı yapı taşlarına (atıf/ilişkilendirme, (gayri) ticari, türetme vb) genel bir bakış sunabilir veya her yapı taşının ayrıntılı bir analizini ve bunların yeniden kullanım ve birlikte çalışabilirlik üzerindeki etkileri hakkında bilgi verebilirsiniz. Telif hakkı kuralları, yetki alanına göre büyük ölçüde değişiklik gösterdiğinden (aynı zamanda Avrupa Birliği içinde de ortak hukuk ülkelerine karşı medeni hukuk ülkeleri), lisansların kullanılabilirliği büyük ölçüde değişebilir. Hedef kitlenin lisanlama hakkında ön bilgisi varsa, bu ayrıntılı olarak tartışılabilir; ancak konu onlar için nispeten yeniyse, bu ayrıntılı olarak tartışılmamalıdır.
(Data Packaging Guide - Veri Paketleme Kılavuzu)'na göre dikkate alınması gereken temel lisanslama unsurları:
Açık bir lisans seçmek.
Seçilen lisansı tercihen makinece okunabilir bir formatta açık ve görünür bir şekilde belirtmek.
Seçilen lisansın serbestliklerini/sınırlılıklarını ve hangi engel veya kısıtllamaların geçerli olabileceğini açıklamak.
Kullanıcıları lisansla ilgili daha fazla bilgiyi nerede bulabilecekleri konusundak yönlendirmek.
Lisansın verilerin temsil ettiği içerik için değil, veriler için geçerli olduğunu açıklamak. (üst veriler üzerindeki açık bir lisans içeriğin açık olduğu, telif hakkı dışında olduğu veya serbestçe kullanılabileceği anlamına gelmemektedir).
Neden bu lisansın seçildiğini açıklamak.
Eğitim, üniversitelerde ve kamuya ait araştırma kuruluşlarındaki fikri mülkiyet politikalarına genel bir bakış sağlamalıdır. Araştırma çıktısının telif hakkına veya diğer ilgili haklara kimin sahip olduğunu tanımlama ihtiyacını vurgulamak önemlidir. Telif hakkı sahibi, lisanslar aracılığıyla varsayılan olarak kaldırılmayan kısıtlamaların kaldırılmasına karar verebilecek kişidir. Araştırma çıktılarıyla ilgili olarak, telif hakkı sahibi bir araştırmacı, bir yayıncı, bir bilimsel topluluk, bir araştırma kurumu, bir fon sağlayıcı vb. olabilir.
Açık bilim bağlamında ve en uygun uzun süreli arşivleme için, dosyalar sıkıştırılmamalı ve tescilli ve patentli formatlardan kaçınılarak, belgelenmiş standartlara dayalı açık formatlar olmalıdır. Bu, içeriğe erişimi ve içeriğin yeniden kullanılabilirliğini sağlar. Yalnızca şifrelenmemiş dosyalar yayınlanmalı ve arşivlenmelidir. Açık dosya formatlarına örnekler:
Metin: TXT, ODT, PDF/A, XML
Tablo verisi (Tabular data): CSV, TSV
Görüntü: TIFF, PNG, JPG 2000, SVG, WebP
Ses: WAV, FLAC, OPUS
Video: MPEG2, Theora, VP8, VP9, AV1, Motion JPG 2000 (MJ2),
İkili hiyerarşik veri (Binary hierarchical data): HDF5
Bazı dosya formatları açık formatlara dönüştürülemez, fakat yine de arşivlenir. Genellikle cihaza özeldirler ancak geniş bir kullanıcı topluluğuna sahiptirler. Bir yayını depolamak istediğiniz havuzda tercih edilen formatlar listesi olup olmadığını kontrol edin.
Sorular, engeller ve yaygın yanlış anlamalar
S: "Yazılı/yaratıcı içeriğim için neden CC-BY lisansı kullanmalıyım?"
C: CC-BY lisansı, içerik oluşturucular için de bazı hakları koruyan en serbest lisanstır; tek gereklilik içeriği kullanan, değiştiren ya da dağıtan kişinin orijinal içerik sahibine atıf yapmasıdır. Creative Commons lisanslarının diğer özellikleri arasında Türetilemez (ND), Gayri Ticari (NC) ve Aynı Lisansla Paylaş (SA) bulunur ve bunlar çalışmanızın potansiyel kullanımını ve etkisini sınırlayabilecek ek kısıtlamalar ilave eder. ND ile çalışmanızın türetilmesini önlemek, başka hiç kimse yaptıklarınızı üzerine ekleme yaparak geliştiremeyeceğinden, çalışmanızın etkisini ve kullanımını büyük ölçüde sınırlar. Benzer şekilde, birçok araştırmacı şirketlerin çalışmalarını ticarileştirmesini veya çalışmaları üzerinden para kazanmasını önlemek için NC sınırlamasını tercih edebiliyorken, ticari kullanımı net olarak tanımlamak zordur. Ayrıca, kamu tarafından finanse edilen araştırmaların çoğundaki amaç, bu lisansla engellenecek olan ticari kullanım yoluyla ekonomik kalkınmaya öncülük etmektir. Bir SA lisansı kullanmak yeniden kullanı ve dağıtıma izin verir, ancak sonraki çalışmaların aynı lisansı kullanmasını gerektirir ki bu da kullanımı ve diğer çalışmalarla birleştirmeyi sınırlar.
CC0 kullanırken yaygın bir korku, atıf gereksiniminin kaldırılmasıdır; ancak, savunucular, alıntı yapılan çalışmanın lisans koşullarının telif hakkı durumuna bakılmaksızın, atıfın iyi bilimsel pratikte önemli bir unsur olduğunu belirtmektedir. CC0 uygulayan bazı havuzlar atıftan açıkça bahseder; örneğin, Dataverse'ten şu ifadeye bkz.: "İyi bilim uygulamalarının yanısıra topluluk normlarımız atıf yoluyla gerekli kredinin verilmesini bekler. Lütfen Dataverse tarafından oluşturulan yularıdaki veri atıfını kullanın."
Engel: farklı ülkelerin, istenen lisansın seçilmesini yada çalışmanın kamu malı olarak tahsis edilmesini sınırlayan farklı telif hakkı yasaları vardır. Örneğin, Almanya'da ve diğer Avrupa ülkelerinde telif hakkından tamemen feragat etmek mümkün değildir, bu yüzden çalışmayı tamamen kamu malı olarak tahsis etmek yasal olarak mümkün değildir. Bunun yerine CC0 lisansı, sınırsız kullanıma izin veren "etkili" bir kamu malı lisansı olarak kullanılabilir.
Lisansların birlikte çalışabilirliği: bazen farklı şekilde lisanslanmış içerikleri birleştirdiğinizde, türetilebilir çalışma üretmenin imkansız olabileceğinin farkında olun. Örneğin, SA lisansı ile dağıtılmış bir materyal yalnızca SA lisanslı diğer içeriklerle birleştirilebilir.
Lisansların uygunluğu: örneğin, CC lisansları yazılım için kullanılmamalıdır, veri tabanları için özel lisanslar (Open Data Commons) vardır ve sürüm 4.0'ten önceki CC lisansları veri tabanları için uygun değildir.
Öğrenme çıktıları
Başkalarının kullanımı/yeniden kullanımı için istenen özgürlük/sınırlamaya dayalı olarak, yazılı araştırma çıktılarına uygun lisans seçmek için mevcut kaynakları kullanabilecek.
Başkalarının kullanımı/yeniden kullanımı için istenen özgürlük/sınırlamaya dayalı olarak, verilere uygun lisans seçmek için mevcut kaynakları kullanabilecek.
Creative Commons License Picker. creativecommons.org
How to License Research Data. dcc.ac.uk
Klimpe (2012). Free knowledge thanks to Creative Commons Licenses - Why a non-commercial clause often won't serve your needs. Almanca orijinal PDF, İngilizce çeviri PDF
Kreutzer (t.y.). Validity of the Creative Commons Zero 1.0 Universal Public Domain Dedication and its usability for bibliographic metadata from the perspective of German Copyright Law. PDF
List of open formats. Wikipedia
Open Content - A Practical Guide to Using Creative Commons Licences/The Creative Commons licencing scheme. meta.wikimedia.org
Open Definition. Licenses. opendefinition.org
Open Source Licensing. opensource.org/licenses
Redhead (2012). Why CC-BY?. Open Access Scholarly Publishers Association. oaspa.org/why-cc-by
World Intellectual Property Organization. Universitites and Intellectual Property. wipo.int